OCAK-ŞUBAT 2024 / KAPAK KONUSU
TAGEM 2023'te 42 adet yerli tohumu ülkemiz tarımına kazandırdı
Hülya OMRAK
İbrahim BAĞCI
Tarımsal verimliliğin devamının sağlanması için öncelikli şart kaliteli tohum üretimi. Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü (TAGEM), bünyesindeki enstitüler ve özel sektör iş birliği ile yerli ve millî tohum çeşitleri geliştiriyor. En çok geliştirilen çeşitler AR-GE ve ıslah çalışmaları ile kullanılan teknolojinin detaylarını TAGEM Genel Müdürü Dr. Metin Türker’den dinleyip Türk Tarım Orman Dergisi için derledik.
Tohumculuk konusunda AR-GE çalışmaları neden önemlidir?
Hızla artan dünya nüfusunun gıda talebi artıyor, sanayi daha fazla ham madde talep ediyor, diğer taraftan kentleşme, sanayileşme ve iklim değişikliğinin tarım arazileri üzerindeki baskıları da artıyor. Ayrıca iklim değişikliği en fazla tarımı etkiliyor ve gıdanın temel kaynağı ürünlerde verim ve kalite kayıplarına yol açıyor; hastalık ve zararlılar artarken hastalıklara dayanıklılık da azalıyor. Tüm bu olumsuzluklar gelecekte gıda arz güvenliğini sağlamak için tarladan sofraya kadar zincirin her aşamasında AR-GE çalışmalarını önemli hâle getirdi.
Tohum, gıda güvenliğinin geleceği için en önemli genetik kaynak ve millî servettir. Bitkisel üretimin en önemli materyali ve başlangıç noktasıdır. Bu nedenle yerli tohumculukta ıslah ve geliştirme çalışmalarının artarak devam etmesi büyük önem taşıyor.
Ülkemiz tohumculuğunun tarihçesi ile ilgili neler söylersiniz?
Ülkemiz tarımında planlı tohumculuk çalışmaları Cumhuriyetin kurulması ile birlikte 1923-1930 yıllarında araştırma enstitüleri ve tohumluk üretim istasyonları ile başladı. 1951 yılında Devlet Üretme Çiftliklerine tohum üretme yetkisi verildi.
1963 yılında çıkarılan 308 sayılı Kanun ile tohumlukların kontrol, tescil ve sertifikasyonu ile ülkemiz tohumculuğunda yeni bir dönem başladı. Aynı yıl Uluslararası Tohum Test Birliğine (ISTA) üye olundu.
1980’li yılların başlarına kadar Türkiye’de kamu ağırlıklı bir tohumculuk politikası uygulandı. 1984 sonrasında tohumluk ithalatı serbest bırakıldı ve özel sektör tohumculuğunun önü açıldı.
2004 yılında 5042 sayılı “Yeni Bitki Çeşitlerine Ait Islahçı Haklarının Korunmasına İlişkin Kanun” ile 2006 yılında çıkarılan “5553 sayılı Tohumculuk Kanunu” Türkiye tohumculuğunda bir çığır açtı. Özel sektörün ve tohum birliklerinin ıslah ve ticarette önü açıldı. Bunun sonucunda da günümüzde tohumculuk sektörümüz net ihracatçı konumuna geldi.
Türkiye tohumculuğunda TAGEM’in rolü nedir?
TAGEM’in geçmişi "Bakteriyolojihane-i Osmani adlı araştırma enstitüsüne dayanmakta, bu sebeple de 130 yıllık bir AR-GE geçmişi bulunmaktadır.
Haber Görseli
Dr. Metin Türker TAGEM Genel Müdürü
30 yıllık kurumsal kültüre sahip en köklü ve yaygın AR-GE kurumu olan TAGEM’de tarla bitkileri, bahçe bitkileri, çayır ve mera bitkilerinin tohumları ile ilgili çalışmalar yapılmaktadır.
Genel Müdürlüğümüz bünyesinde bulunan; 10 merkez, 13 bölge ve 26 konu araştırma enstitüsü olmak üzere toplam 49 araştırma enstitüsü, 31 ileri AR-GE merkezi, 300 modern laboratuvarı ve 14 eğitim merkezi ve 2400’ü aşkın araştırmacısı ile tarım ve gıda alanında ülkemizin en büyük, dünyanın da önde gelen 10 büyük AR-GE kuruluşundan biridir.
Ülkemizdeki ıslah çalışmalarında klasik ıslahın yanında birçok gelişmiş ülkede olduğu gibi markör teknolojisi kullanılarak uygun bitkilerin tespitinin doğru ve çok kısa sürede yapılması, özellikle verim düşüşlerine neden olan hastalıkların engellenmesi, kalitenin ve verimin artırılması temel stratejilerimizi oluşturuyor.
Islah çalışmaları ile yüksek verimli, biyotik ve abiyotik stres koşullarına toleranslı çeşitler geliştiriliyor. Yüksek teknoloji altyapısıyla da daha kısa sürede, yüksek kalite kriterlerine (enerji değeri, protein miktarı, yağ oranı vb.) sahip çeşitler elde ediliyor.
TAGEM’de klasik ıslah tekniklerinin yanında modern ve hızlı ıslah teknikleri de kullanılıyor. Tarla bitkilerinde biyoteknolojik yöntemlerin kullanılmasıyla 10 yıl süren ıslah süresi double haploid tekniklerin kullanımıyla 4 yıla kadar indirildi. Bu yöntemle ülkemizde ilk defa double haploid buğday çeşidi Ayten Abla tescil ettirildi.
2022 yılında üretimi yapılan 1,4 milyon ton sertifikalı tohumluğun yüzde 40’tan fazlasını TAGEM çeşitleri oluşturdu. Bu çeşitler tür bazında; buğdayda yüzde 50, arpada yüzde 48, tritikalede yüzde 64, yulafta yüzde 60, çeltikte yüzde 41, nohutta yüzde 69, mercimekte yüzde 75, pamukta yüzde 17 ve tütünde yüzde 100’dür. Bu oran içerisinde TAGEM tarafından yapılan ıslah çalışmaları sonucunda tescil ettirilen orijinal ve elit kademedeki çeşitlerimizin özel sektöre devri ile sertifikalı tohum üretim miktarımız yaklaşık 400 bin tona ulaştı.
2023 yılı itibarıyla TAGEM’e bağlı araştırma enstitülerimizin tarla bitkilerinde kayıtlı çeşit sayısı 953’tür. 2023 yılında 42 adet yüzde 100 yerli ve millî tarla bitki çeşidi tescil ettirilerek ülkemiz tarımına kazandırıldı.
İlk kez hayata geçen projeler hakkında bilgi verir misiniz?
Ülkemizde ilk doğal renkli pamuk çeşitlerimiz TAGEM tarafından geliştirilerek tescil ettirildi. Bu çeşitlerden elde edilen liften yapılan kumaş ise tekstil sektöründe katma değerli ürün olarak kullanılmaya başlandı.
Geliştirilen 12 adet yerli patates çeşidi ülke ekonomimize büyük katkılar sağlaması amacıyla üretime kazandırıldı. Ayrıca ülkemizde ilk defa doku kültürü yöntemi ile patates tohumluğu üretimi için pilot tesisler kuruldu. Doku kültürü laboratuvarları ve seralar şeklinde işletilmeye başlanan bu pilot tesislerde ülke ihtiyacının yüzde 10’unu üretebilecek altyapı oluşturuldu.
Doyurucu ve enerji verici, kandaki kötü kolesterol seviyesini düşürücü, Tip 2 diyabet veya pre-diyabet sorunu yaşayanlar için mükemmel bir besin seçeneği olan kavuzsuz arpada Türkiye’nin ilk yerli çeşitleri tescil ettirildi.
Ülkemizin ilk yerli ve millî kenevir çeşitleri olan Vezir ve Narlı, 2021 yılında Karadeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü tarafından tescil ettirildi. Ülkemizin ilk siyez (kaplıca) buğday çeşitleri Atasiyez ve Mergüze ise Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü tarafından tescil ettirildi.
Ülkemizin ilk oleik aspir çeşidi olan ASOL ve ilk antioksidan oranı yüksek siyah çeltik çeşidi Siyah1 Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü tarafından tescil ettirildi.
Ülkemizin ilk kırmızı renkli makarnalık buğdayı Altınsa, Sakarya Mısır Araştırma Enstitüsü tarafından tescil ettirildi.
Ülkemizde ilk yerli ve millî ketencik (Aslanbey) , pelemir (Karahan) ve liflik keten çeşitleri tescil ettirildi.
Yem bitkileri (yonca, fiğ, üçgül, korunga, mürdümük, gazal boynuzu, çayır düğmesi, İtalyan çimi, yumak, ayrık, kılçıksız brom, arı otu, alaca taç otu…) ile tıbbî ve aromatik bitkilerden (safran, çörekotu, kimyon, dağ çayı, karabuğday, kekik, kapari, ekinezya, oğulotu, şevketi bostan, Anadolu adaçayı, dağ çayı) birçok türe ait ülkemizin ilk yerli ve millî çeşitleri de TAGEM enstitülerimiz tarafından tescil ettirildi.
TAGEM’e ait tohum gen bankaları ve kuraklık test merkezlerinin yapısı ve işleyişi hakkında bilgi verir misiniz?
Güçlü tarımsal araştırma yapımız ve kadromuz ile millî servetimiz olan bitki gen kaynaklarımızı tohum gen bankalarında koruyor ve muhafaza ediyoruz. İki tohum gen bankasında 121 bin materyal, 18 arazi gen bankasında ise 107 türe ait yaklaşık 10 bin canlı materyalimiz koruma altına alındı.
Dünyanın 3. büyük kuraklığa toleranslı AR-GE merkezi Konya’da 2010 yılında kuruldu. Kuraklığa dayanıklı 79 çeşit geliştirildi. 30 ekmeklik buğday, 12 makarnalık buğday, 19 arpa çeşidi, 1 tritikale çeşidi, 2 yem bitkisi, 4 aspir çeşidi, 4 pamuk çeşidi, 1 ketencik, 6 tütün çeşidi kuraklığa toleranslı olarak geliştirildi.
HEDEF KIŞLIK SEBZEDE YERLİ TOHUM KULLANIMINI YÜZDE 1’DEN YÜZDE 50’YE ÇIKARMAK
Bahçe bitkileri tohumculuğu alanında yapılan çalışmalar neler?
Tohumlukta (tohum, fide, fidan vb.) yerlilik oranımızı artırmak üzere bugüne kadar toplam 1027 adet (588 adet meyve, 150 adet asma, 261 adet sebze, 28 adet süs bitkisi) çeşit geliştirildi. Bunlardan 209 meyve, 41 üzüm, 120 sebze, 28 süs bitkisi olmak üzere toplam 398 çeşit son 21 yılda (2002-2023) TAGEM enstitüleri tarafından tescil ettirildi.
TAGEM adına tescilli bu çeşitlerimiz özel sektöre aktarılıyor ve ülkemiz bitkisel üretiminde kullanılıyor. Örneğin ülkemiz sebze tohumluk üretiminde TAGEM çeşitlerinin oranı yüzde 19 ve 2022 yılı sebze tohumluk üretiminin yüzde 6’sı TAGEM araştırma enstitüleri adına tescilli 20 farklı türdeki 68 çeşide ait.
TAGEM olarak sebze tohumculuğu AR-GE çalışmalarında yerli tohum firmalarının sebze ıslahı konusundaki hem bilgi kapasitesini (know-how) geliştirmek hem de bitkisel genetik materyal yönünden desteklemek amaçlanıyor. Bu konudaki en önemli çalışmalardan biri 2004-2014 yılları arasında yürütülen “Türkiye F1 Hibrit Sebze Çeşitlerinin Geliştirilmesi ve Tohumluk Üretiminde Kamu-Özel Sektör İş Birliği Projesi”. Bu proje ile yazlık sebzede yerli hibrit tohum kullanımı son 20 yılda yüzde 10’dan yüzde 60’a çıkarıldı.
Aynı başarıyı yerlilik oranı yüzde 1 olan kışlık sebzede yakalamak amacıyla 2018-2023 yılları arasında “Kışlık Sebze Yetiştiriciliğinde Hat ve Çeşit Geliştirme” projesi yürütüldü. Proje sonucunda ülkemiz toplam sebze üretiminin yüzde 12,8’ini oluşturan 5 kışlık sebze türünde hem verim ve kalite hem de olumsuz toprak ve iklim koşullarına dayanıklı marul, mor havuç, soğan, brokoli ve kırmızı baş lahanada 57 çeşit adayı ve 1824 hat geliştirildi. Hedefimiz kışlık sebze tohumculuğunda yüzde 1 olan yerli tohum kullanım oranını orta vadede yüzde 30’lara, uzun vadede ise yüzde 50’nin üzerine çıkarmak.
Yeni çeşit ıslahının uzun zaman aldığı çok yıllık bahçe bitkileri türlerinden meyve ve bağda yapılan bitki ıslahı çalışmaları ile geliştirilen çeşitlerden 17 farklı meyve türünde 41 çeşidin toplam meyve fidanı üretim miktarındaki oranı yüzde 5,02; toplam üretim materyali miktarındaki oranı ise yüzde 2,18’dir. TAGEM adına tescilli 16 üzüm çeşidinin toplam asma fidan üretim miktarındaki oranı yüzde 9, toplam üretim materyali miktarındaki oranı ise yüzde 18,4’tür. TAGEM tarafından geliştirilen 52 asma çeşidinden 19’unun fidan üretim ve pazarlama hakları özel sektöre devredilirken bu alanda TAGEM çeşitlerinin üretimdeki payı yüzde 19,42’dir.
Dünyada kuru üzüm üretimi ve ihracatı açısından lider konumda olan Türkiye’de, yeni kurulan çekirdeksiz üzüm bağlarının tamamına yakınını TAGEM Manisa Bağcılık Araştırma Enstitüsü tarafından geliştirilen çekirdeksiz üzüm çeşidi Sultan 7 ile yapılıyor. 2022 yılı çekirdeksiz kurutmalık üzüm üretiminin yüzde 40’ı Sultan 7 çeşidine aitken bu oranın her geçen gün artarak yüzde 100’e ulaşması bekleniyor. Sultan 7 üzüm çeşidinin üretime kazandırılmasıyla birim alandan yüzde 30-50’lere varan oranlarda verim artışları sağlandı. Ülkemizin yıllık yaklaşık 500 milyon dolar kuru üzüm, 150-250 milyon dolar yaş üzüm ihracat gelirinin olduğu düşünüldüğünde Sultan 7 üzüm çeşidi büyük önem taşıyor.
GELİŞTİRİLEN TÜM YENİ ÇEŞİTLER ATA TOHUMU GENLERİNE SAHİP
Yeni geliştirilen çeşitler hangi ürünlerden referans alınarak yapılıyor?
Biyolojik çeşitlilik ve kültürel mirasın önemli bir bileşeni olan yerel çeşitler (ata tohumları) koruma altına alınan önemli gen kaynaklarımız. Geliştirilen tüm modern çeşitler, yerel çeşitlerden gelen genleri içeriyor ve 21. yüzyıl gıda güvenliği için önemli bir kaynak teşkil ediyor. Yerel çeşitler sistematik olarak toplanıyor, tanımlanıyor, gen bankalarında korunuyor ve yeni çeşit geliştirmek için ıslah çalışmalarında donör olarak kullanılıyor.
2020-2022 yılları arasında ülkemizin farklı bölgelerinden Bakanlığımıza ulaşan toplam 1537 adet yerel çeşit örneği İzmir ve Ankara’da bulunan tohum gen bankalarımızda muhafaza altına alındı. Yapılan incelemeler sonucunda TAGEM’e teslim edilen örnekler arasında tekrarlanan çeşitler, standart çeşitler veya açık tozlanan ticari çeşitler tespit edildi, çalışmalar dâhilinde ilk etapta 37 yerel çeşit tescil edildi. 2023 yılı sonu itibarıyla Bakanlığımıza ulaşan 313 adet yerel çeşit örneği yönetmelik kapsamında incelenmek üzere enstitülerimize gönderildi, bunların tanımlama çalışmaları ise devam ediyor.
Tohum geliştirme süreci nasıl işliyor?
Tohum geliştirme süreci, yoğun emek, bilgi ve tecrübe isteyen uzun bir süreç. Bir çeşidin eldesi klasik ıslah metodu ile 10-15 yıl sürüyor. Geliştirilen üstün vasıflı tohumlar, Tohumluk Tescil ve Sertifikasyon Merkez Müdürlüğü tarafından tescil ettirildikten sonra ya Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü (TİGEM) tarafından çoğaltılıyor ya da özle sektöre ihale ile satılıyor.