MART-NİSAN 2024 / KAPAK KONUSU
Damızlık ihtiyacı güvence altına alınacak
Hayvancılık Yol Haritası kapsamında yerli üretimin güçlendirilmesi hedefi ile TİGEM’e (Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü) bağlı işletmeler damızlık merkezleri kurulacak. TİGEM tarafından üretilen damızlıkların aile işletmelerine de dağıtımı sağlanacak. Bu kapsamda TİGEM tarafından yapılan çalışmaları ve ıslah konusunda yürütülen projeleri Genel Müdür ve Yönetim Kurulu Başkanı Dr. Hasan Gezginç’e sorduk.
Ülkemizde hayvan ıslahı konusunda TİGEM’in rolü nedir?
2022 yılı TÜİK verilerine göre ülkemizin toplam 16 bin 852 baş sığır popülasyonunun yüzde 49,22’sini (8 bin 296 baş) kültür ırkı, yüzde 43,46’sını (7 bin 325 bin baş) kültür melezi ve yüzde 7,30’unu da (bin 231 baş) yerli sığırlar oluşturuyor. Sığır popülasyonunun yaklaşık 6,5 milyon başını sağmal inekler oluştururken bu rakama 1 milyon baş da düve eklendiğinde 7,5 milyon baş boğa altı sığır bulunuyor.
Ülkemizde verimliliğin artması için oransal olarak popülasyondaki kültür ırkı sığır varlığının arttırılması, ayrıca mevcut kültür ırkı sığırlarının da genetik kapasitelerinin yükseltilmesi gerekiyor. Bu da proven veya genomik üstün vasıflı genetik kapasitesi yüksek boğa spermaları kullanılarak yaygın suni tohumlama yapılması ile mümkün. 80 yılı aşkın ıslah tecrübesi, bünyesinde barındırdığı yüksek genetik potansiyele sahip damızlık materyali, son teknoloji sperma işleme ve üretim tesisi ile TİGEM tüm ülkeye ıslah alanındaki birikimini yaymayı amaç edindi.
SON 10 YILDA TOPLAM 7,2 MİLYON DOZ DONDURULMUŞ BOĞA SPERMASI ÜRETİLDİ
Sultansuyu Tarım İşletmesi Müdürlüğü Sperma Üretim Laboratuvarımız 90 baş boğa barındırma kapasiteli laboratuvarın yıllık üretim kapasitesi tam kapasite çalışıldığında 1,5 milyon doza ulaşıyor. Nitekim 2023 yılında 920 bin doz dondurulmuş boğa sperması üretimi gerçekleştirilerek tüm zamanların en yüksek üretimi gerçekleştirildi. 2012 yılı Şubat ayı itibarıyla sperma üretimlerine başlandı. Son 10 yılda toplam 7,2 milyon doz dondurulmuş boğa sperması üretildi ve bu üretimin 4,95 milyon dozunun yetiştiricilerimize satışı gerçekleştirildi. TİGEM kendi damızlıklarında ürettiği bu spermaları kullandı. Bu süre zarfında TİGEM’e bağlı işletmelerde 523 bin doz dondurulmuş boğa sperması kullanıldı. Böylece yıllık 4 milyon doz civarında olan boğa sperması ithalatının bir nebze de olsa önüne geçildi ve ayrıca yetiştiricilerimize üstün vasıflı genomik boğa sperması ulaştırılarak hayvan ıslahına katkıda bulunuldu.
Yetiştiricilerimize, işletmelerimizden gerek damızlık üstün vasıflı genetik dişi materyal, gerekse Sultansuyu Tarım İşletmesi Müdürlüğümüzde üretilen genomik boğa sperması satışı ile hayvan ıslahına ve hayvansal üretime katkı sağlanıyor. Ülkemizde üretilen spermanın yaklaşık yüzde 40’ı Sultansuyu Tarım İşletmesi Müdürlüğünde üretiliyor. Özellikle yaptığımız sperma üretimi ile sektörde tekelleşmenin önüne geçiyor ve fiyat dengesine katkı sağlıyoruz.
Anaç hayvan yetiştirmede neler yapılıyor? Hayvancılığın Yol Haritası Programı’nda anaç hayvan üretimini artırma konusunda TİGEM’e hangi görevler düşüyor?
TİGEM kurulduğu yıllarda Devlet Üretme Çiftliklerinden gelen gelenek ile daha çok ülkenin sertifikalı tohumluk ihtiyacını karşılamak üzere çalışmalar yürütmüş ve o yıllarda Türkiye ihtiyacını yüzde 90 oranında karşılamıştır. 2012 yılına kadar 8 bin ana baş civarında bir kadro ile faaliyetler devam etmiş, daha sonra ülkede hem özel sektör eliyle sertifikalı buğday tohumluğu üretiminin artması hem de damızlık sığır ihtiyacının artması nedeniyle sığırcılıkta ana kapasite son 10 yılda 2 kat arttırılarak 15 bin ana başa kadar yükseltilmiştir. Son 10 yılda sürekli bir kadro artırma ihtiyacı olduğundan en fazla yıllık olarak bin baş dişi damızlık sığır dağıtımı mümkün olabilmiştir. İleriki yıllarda ana kadronun 20 bin başa çıkarılması ve dişi sperma kullanımının hızla yaygınlaştırılması ile doğan buzağıların yüzde 90’ının dişi buzağı olacağı düşünülüyor. Böylece ülkemizde son 5 yılda ortalama olarak ithal edilen 20 bin baş dişi damızlık sığırın 4 bin başının yani yüzde 20’sinin TİGEM’den karşılanması hedefleniyor.
2023 YILINDA 35 BİN 278 DAMIZLIK KOYUN DAĞITIMI YAPILDI
Koyunculuk alanında da son 5 yılda ana kadro 90 bin baştan, 120 bin başa çıkartılmış, yıllık olarak doğan kuzu sayısı 100 bin baştan 152 bin başa kadar yükseltilmiştir. 2023 yılında 35 bin 278 damızlık koyun dağıtımı yapıldı. Özellikle yetiştiricilerimizin elinde bulunan koçların kan yakınlığı olmaması için 4-5 yılda bir değiştirilmesi gerekiyor. Bu önemli ihtiyacı karşılamak için de TİGEM ilk akla gelen adrestir. Bunun yanında ülkemizde yaşanan üzücü deprem felaketinde hayvan kaybı yaşayan vatandaşlarımıza 21 bin 481 küçükbaş ve 4 bin 230 büyükbaş damızlık hayvan dağıtımı yapıldı. Bununla TİGEM devletimizin zor zamanlarında yetiştiricilerimizin yanında olduğunu göstermiştir.
İşletmelerinizde hayvan ıslahı alanında hangi çalışmalar yapılıyor ve ne tür teknikler uygulanıyor?
TİGEM’e bağlı olarak faaliyet gösteren Gözlü, Gökhöyük ve Ulaş Tarım İşletmelerinde Akkaraman, Kangal Akkaramanı ve Bafra ırklarında Prof. Dr. Halil Akçapınar önderliğinde koyunculuk projeleri yürütülüyor. Akkaraman Irkının Saf Yetiştirme ve Melezleme ile Islahı Projesi kapsamında Ulaş ve Gözlü Tarım İşletmesi Müdürlüklerinde Akkaraman ırkının seleksiyon ve melezleme ile süt, döl ve et verimi amaçlı ıslah çalışmaları başlatıldı. Böylece yüksek verimli ve Orta Anadolu şartlarına uygun yeni saf ve melez tipler ortaya konulması hedeflendi. Bu araştırmalar ile saf yetiştirme ve seleksiyonla Akkaraman ırkı içinden döl ve süt verimleri yüksek yeni tiplerin elde edilmesi ve melezleme ile Akkaraman ırkından etçilik kabiliyeti yüksek yeni tiplerin elde edilmesi amaçlanmıştır.
2012-2021 yılları arasında yürütülen bu üç aşamalı proje kapsamında; Gözlü Tarım İşletmesinde koyunlarda süt ve döl verimi ile kuzularda büyüme ve etçilik özellikleri üzerinde durulmuştur. Böylece sistemli ve sürekli seleksiyonla İç Anadolu şartlarına uygun süt, döl ve et verimi yüksek saf Akkaraman tipi elde edildi. Ayrıca Gözlü Tarım İşletmesinde döl ve süt verimi yüksek olan saf Akkaraman koyunlar ile Bafra koçlar arasında melezlemeler yapılarak G1 düzeyinde melezler elde edilmiştir. Bu melezleme çalışması ile süt ve döl verimi yüksek olan yeni bir genotip elde edilmeye çalışılmaktadır.
Ulaş Tarım İşletmesi Müdürlüğünde Kangal Akkaraman tipinde seleksiyonla süt ve döl verimi amaçlı ıslah çalışmaları 2016 yılında başlatıldı. Bu araştırma ile saf yetiştirme ve seleksiyonla Akkaraman ırkından döl ve süt verimleri ile etçilik kabiliyeti yüksek yeni tiplerin elde edilmesi amaçlanıyor. Böylece sistemli ve sürekli seleksiyonla İç Anadolu şartlarına uygun süt, döl ve et verimi yüksek saf Kangal Akkaraman tipi elde edilmeye çalışılmaktadır.
Gökhöyük Tarım İşletmesi Müdürlüğünde 3 bin baş ana kadro ile Bafra ırkı koyun yetiştiriciliği yapılıyor. Bu ırkın kuzu verimi yüzde 200 olup ülkemizin bütün bölgelerinden damızlık talepleri geliyor. Prof. Dr. Halil Akçapınar hocanın elde ettiği Bafra ırkının (yüzde 75 Sakız, yüzde 25 Karayaka) ıslah çalışmalarında süt ve et verim yönü 500’er başlık iki elit sürü oluşturuldu. Bu sürülerin kuzularının doğum ve sütten kesim ağırlıkları alındı. İkiz-üçüz doğumlardan elde edilen erkek ve dişi kuzular, gelecek jenerasyonun damızlık materyalini oluşturuyor.
Sığırlarda ise Siyah Alaca, Simental ve Esmer (Brown Swiss) ırkı sığırlarda, “Dış Görünüşe Göre Tip Sınıflandırma (Linear Tanımlama)” alanında uzman personeller ile tüm inekler değerlendirilerek her ineğe ait tip puanları (linear skorları), buzağılama şekli ve sağım hızı ile ilgili bilgileri e-ıslah veri tabanına kayıt edilmektedir.
Siyah Alaca ırkında vücut tipi meme ve ayak-bacaklarla ilgili toplam 17, Simmental ırkında 23 ve Esmer ırkta 19 dış görünüş karakteri yönünden değerlendirme ve skorlama yapılıyor. Bu karakterlere verilen puanlar üzerinden de 100’lük sistemde vücut tipi, beden, ayak-bacak ve meme puanları hesaplanıyor.
TİGEM olarak yaptığımız bu çalışmalarla elde edilen veriler hayvan ıslahında, amaçlı çiftleştirmede kullanılıyor. Sultansuyu İşletmesinde bulunan Sperma Üretim Merkezinde TİGEM yetiştirmesi ve ithal genomik boğalarla linear olarak skorlaması yapılan inekler eşleştirme programı ile eşleştirilerek vücut tipi, beden, ayak-bacak, meme özellikleri en iyi yavru elde edilmeye çalışılıyor. Kısaca bu eşleştirme programıyla verim bakımından en iyi kombinasyonlar elde edilmeye çalışılıyor.
Küçük aile işletmelerine hayvan tedarik edilmesi yönünde bir çalışma olacak, bununla ilgili bilgileri sizden alabilir miyiz?
TİGEM’in yetiştirdiği damızlık hayvanları yetiştiricilere intikal ettirme görevi zaten var. Genel Müdürlüğümüz büyükbaş ve küçükbaş damızlık dağıtımında bu görevini imkânlar ölçüsünde yerine getirmeye çalışıyor. Bu kapasitesini daha da arttırmak üzere biraz önce bahsettiğim çalışmaların yanı sıra Bakanlığımız önderliğinde, ESK ile iş birliği içinde ihtiyaç duyulan etçi ırk damızlık büyükbaş hayvanlar üretmek, ülkemizin kırmızı et üretimine katkı sağlamak amacıyla çalışmalar yapılıyor. Faaliyet sonucunda yetiştiricilerimizin az da olsa etçi ırk damızlık, erkek materyal ve besi materyali ihtiyaçlarının karşılanması hedefleniyor.
Hayvan ıslahı konusunda üniversiteler veya başka kuruluşlarla iş birliği çalışmalarınız var mı ya da önümüzdeki yıllarda böyle bir çalışma yapmayı düşünüyor musunuz?
Hayvan ıslahı konusunda özellikle küçükbaşta bundan önce üniversiteler ile sıkı iş birlikleri yapılmış ve üstün özellikleri olan Karacabey merinosu, Anadolu merinosu, Bafra koyunu, Polatlı koyunu, Tahirova koyunu, Malya koyunu, Acıpayam koyunu gibi melez ırklar elde edilmiş ve yetiştiricilerimizin hizmetine sunulmuştur. Ayrıca Gözlü Tarım İşletmesinde döl ve süt verimi yüksek olan saf Akkaraman koyunlar ile Bafra koçlar arasında melezlemeler yapılarak G1 düzeyinde melezler elde edilmiştir. Bu melezleme çalışması ile süt ve döl verimi yüksek olan yeni bir genotip elde edilmeye çalışılmaktadır. Ayrıca TİGEM-TAGEM-Kars Kafkas Üniversitesi iş birliği ile etçi bir ırk olan Beefmaster ırkı sığır sayısının artırılması ve spermasının üretilmesi için üçlü protokol kapsamında çalışma yürütülmektedir.