MAYIS-HAZİRAN 2024 / ÖZEL HABER
Casusluk olaylarına konu olan efsane renk
Renkler ait oldukları kültürlerin birer simgesi ve hazinesidir. Edirne kırmızısı da bunlardan biri. Bu rengin çok ilginç bir hikâyesi var. Osmanlı döneminde casuslar tarafından formülü Fransa'ya götürülmüştür ve bu nedenle de Edirne kırmızısı “efsane renk” diye anılır. Ancak son yıllarda yapılan çalışmalar ile Edirne kırmızısı doğduğu topraklara geri döndü. Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürü Doç. Dr. Adnan Tülek ile dillere destan bu rengin hikâyesini, kullanım alanlarını ve yapılan çalışmaları konuşacağız.
Enstitüsü bünyesinde yürütülen tıbbi, aromatik ve boya bitkileri ile ilgili çalışmalar nelerdir?
Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü bünyesinde tıbbi, aromatik ve boya bitkileri üzerine yapılan çalışmalar kapsamında 2019-2024 yılları içerisinde Karaağaç lokasyonunda 60 civarında tıbbi aromatik ve boya bitkisinin üretimi yapılıyor. Bölgemize uyum sağlayan ekonomik önemi haiz türlerin belirlenerek bu sayının daha da arttırılması planlanıyor.
Doğal boyamacılıkta kullanılan kökboya (Rubia tinctorum) bitkisinin tanımı, kullanımı, kültürel ve ekonomik değeri nedir?
Üretimi yapılan bitkilerden de biri olan ve Edirne kırmızısı renginin oluşumunu sağlayan kökboya bitkisi Rubia tinctorum’dur. Kökboyanın boyacılıkta kullanılan kökleri 3-4 yıllık gelişme dönemini tamamlamış bitkilerden elde edilir.
Rubia tinctorum L. (kökboya) Rubiaceae familyasından çok yıllık bir bitkidir. Kökboya bitkisinin gövdesi kareye yakın köşeli, tüylü ve boğumludur. Her boğumda 4-6 yaprak bulunur. Yapraklar kısa saplı olup çevreleri ve altları tüylüdür. Yaprak ayası uzun veya yumurta şeklindedir ve kenarları dişlidir. Çiçekler gövde ve dalların ucunda olup stamenlerin sayısı 4-5 arasında değişir. Halk arasında kırmızı kök, boyacı kökü, kırmızı çubuk ve dil kanatan otu gibi isimlerle anılan kökboya bitkisi köklerinde alizarin denilen kırmızı renk maddesi üretir.
Haber Görseli
Doç. Dr. Adnan Tülek Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürü
Edirne kırmızısı son yıllarda yapılan çalışmalar sonucu Edirne’nin en önemli kültürel ögelerinden biri hâline geldi. Trakya Üniversitesi ve Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsünün yaklaşık 5 yıl önce başlatmış olduğu çalışmalar sonucunda doğduğu topraklara geri dönmüştür. Bu renk ülkemizde doğal olarak da yetişen kökboya bitkisinin köklerinden elde edilir. Doğal boyalar eski dönemlerden beri dokumacılıkta kullanılmıştır. Doğal ürünlerin popüler ve daha sağlıklı olması nedeniyle doğal boyalar ve doğal boyamacılık önem kazanmaya başladı.
Uğruna casuslukların yapıldığı Edirne kırmızısı, uluslararası literatürde Fransızca “Rouge d’Adrinople” (Edirne kırmızısı) adıyla sektörde anılmış, 1740’lı yıllarda Avrupa’ya götürülmüş ve üretildikten sonra özellikle tekstil alanında kullanılmıştır. Kökboyası bitkisi ile boyanan dokumaların renk kalitesi sentetik boyalara göre daha sabit ve estetiktir.
Edirne kırmızısı, kökboya bitkisinden elde edilen doğal bir boyadır ve Osmanlı mirasıdır. İlk kez 15. yüzyılda Edirnekâri ustalarının kullanmaya başladığı Edirne kırmızısı, çok zahmetli boyama sürecini içermesi ve sırrını çözene yüksek miktarlı ödüllerin verildiği bir renk olarak tarihte yerini almıştır.
Trakya Üniversitesinin öncülüğünde Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü ve ilgili kurumların katkılarıyla Edirne kırmızısının coğrafi işaret başvurusu yapılmış olup değerlendirilme sürecindedir.
Edirne kırmızısının öne çıkan özellikleri neler? Diğer boyalara göre farkları, avantajları nelerdir?
Doğal boyalar daha iyi biyolojik parçalanabilirlik ve genel olarak çevreye daha az zarar veren doğa dostu boyar maddelerdir. Doğal boyacılıkta, hemen hemen bütün renkleri veren hayvansal ve bitkisel kaynaklar bulunur. Bu bitkilerin bazılarının tamamı kullanılırken bazılarının kökü, yaprağı, yumru kabuğu, gövde kabuğu, dalları, toprak altı sürgünleri vb. kullanılır. Toprak altı sürgünleri kullanılan ve bitkisel boyacılıkta özel bir yeri olan kökboya bitkisi bu bitkilerden biridir.
Kökboyadan bitkisel boyacılıkta önemli bir renk olan kırmızı elde edilir. Kökboya toprakta ne kadar fazla durursa kökleri büyümekte, boyar maddesi artmaktadır. Kökboyanın yaşlı kökleri genel olarak genç köklerden daha çok boya ihtiva eder. Bu kökler yazın başlangıcında veya sonbaharda ekim ayında topraktan çıkarılır. Çıkarma zamanına göre yaz veya sonbahar kökleri adını alır. Bitkinin yetiştiği bölgenin şartlarına göre köklerdeki boya miktarları, yüzde 1-4 arasında değişir.
Boya ham maddesinde neler kullanılmakta? Enstitünüz bünyesinde kökboya bitkisi Rubia tinctorum’dan ne kadar bir alanda üretim yapılmakta?
Kökboyadaki boyar madde ikiye ayrılır: Temelde Alizarin, Purpurin ve Pseudopurpurin’den oluşan A grubu, bir alüminyumlu mordanla kırmızı renk tonu verirken temelde Rubiadin, Munjistin ve Alizarin b-methylether’den oluşan B grubu turuncu renk tonu vermektedir. Kökboyanın içerdiği boyar maddenin suya geçmesi hasat edilen ve kuruyan kökboyanın toprak altı sürgünleri öğütülerek toz hâline getirilmesiyle sağlanır. Böylece boyar maddenin ekstrakta iyi çıkması sağlanır. Başta yün iplikler olmak üzere dokumada kullanılacak iplikler ve kumaşlar mordansız ya da mordanlama yapılarak boyanır. Mordan (liflere boyanın sabitleşmesini sağlayan, boyanın dış etkilere karşı direncini artıran ve değişik renk tonlarını elde etmeye yardımcı olan doğal ve kimyasal maddeler) olarak bakır sülfat, demir sülfat ve potasyum bikromat kullanılır.
Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü bünyesinde 2020 yılında kökboya bitkisinin deneme çalışmaları başlamış ve yaklaşık 2 dekarlık alanda üretim yapılmaktadır. Yine Bakanlığımız GAP Uluslararası Tarımsal Araştırma ve Eğitim Merkezi Müdürlüğü bünyesinde kökboya bitkisinin üretim ve boyamacılıkta kullanılmasına yönelik araştırmalar devam etmektedir.