MAYIS-HAZİRAN 2024 / EL SANATLARI
Bir Anadolu efsanesinden armağan: Taş bebek sanatı
Anadolu kültüründe “taşın can bulması” efsanesine dayanan, Türk dünyasında da ninni ve efsanelere konu olmuş taş bebekler; Anonim Türk Edebiyatı ve folklor araştırmacılarının alanına giren, sosyokültürel kaynaklı bir sanattır. Cumhuriyet döneminin ilk Türk dinler tarihi uzmanı, araştırmacı yazar Prof. Dr. Hikmet Tanyu, “Türklerde Taşlarla İlgili İnançlar” adlı eserinde bu hususu; “taş bebek efsanesi, çocuğu olmayan bir kadının taştan çocuk yapıp onu kundakladıktan sonra beşiğe yatırarak sabaha kadar bütün uluları, erenleri, pirleri himmet için ninni söyleyerek çağırması, yalvarıp dua etmesi, nihayet taş bebeğin canlanması olayına dayanır.” şeklinde ifade etmiştir. O zamandan günümüze Anadolu’nun pek çok yöresinde ninnilere konu olmuş, yaşanmış bir efsane olarak anlatılmış ve el sanatı olarak yapılagelmiş taş bebekler; kültürümüze ait öğeleri barındırması bakımından önem taşıyor.
Kaybolmaya yüz tutmuş bu sanatı Türkiye’de canlandırmak için yıllarını vermiş, Ankara Hamamönü’ndeki atölyesinde bu işi icra eden folklorik bebek sanatçısı Saliha Tokat’la taş bebeklere dair bir söyleşi yaptık.
Türkiye’de pek çok folklorik bebek çeşidi var. Bunların en dikkat çekici olanı da taş bebekler. Siz ülkemizde bu sanatı yapan ender sanatçılardan birisiniz. Kaç senedir bu sanatın içindesiniz bize kendinizi anlatır mısınız?
Kültür Bakanlığının folklorik bebek sanatçısıyım ve somut olmayan kültürel miras taşıyıcısıyım. Ankara doğumluyum. Tüm tahsil hayatımı da Ankara’da tamamladım. Güzel sanatlara olan ilgim çocukluktan başladı. Çiçek yapımı, çamurdan obje yapımı ile başladım. Annem terziydi. Onun elinde kalan kumaşlardan bebeklerime kendim bir şeyler dikmekten keyif alıyordum.
40 SENEDİR BEBEK YAPIYORUM
Amigurumi ile başladım yani örgü bebek. Sonra taş bebeğe ilgi duydum. Ankara Olgunlaşma Enstitüsünde Tümay Arı hocamdan eğitimimi aldım. Sonrasında Altındağ Halk Eğitim Merkezinde dersler vermeye başladım. 25-30 senesi taş bebek olmak üzere 40 senedir bebek yapıyorum.
Taş bebek yeterince biliniyor mu?
Şimdiye dek sanatımla ilgili projelerde bulundum, öğrenci yetiştirdim, sergilere katıldım fakat şunu gördüm ki taş bebek tanınmıyor. Hatta güzel sanatlar camiasındaki kişilerin bile taş bebeği bilmediklerine şahit oluyoruz. Kaybolma tehlikesi taşıyan bu sanatı tek başıma yaşatmaya çalışıyorum.
Taş bebek yapımı zor mudur? Bunu biraz açar mısınız?
Minyatür diyebileceğimiz ebatta küçültülmüş objeleri çalışmak her zaman daha zordur. Taşlarla çalıştığımız için girintili çıkıntılı zemin üzerinde çalışmak da kolay olmuyor.
Taş bebekler normalde düz duran objelerdir ve yapımı kadar onlara hareket katması da oldukça zordur. Ama ben senelerimi verdiğim taş bebeklere hareket katabildim. Mesela çayda çıra oyununu yansıtırken elleri havada ve mum tutan şekilde olması gerekir. Ankara Seymen’ini yaparken de diz çöktürdüm. Bu hareketleri taşa uygulamak oldukça meşakkatli bir iş.
Aynı şekilde gözlere bir ışık ve ifade verebilmek de çok önemlidir. Bunu başarabilirseniz eserleriniz fark edilir. Taş bebeklerin gözlerine kattığım ışıltı ayrı bir özgünlük oluşturdu bu nedenle bebeklerimi görenler bana ait olduğunu bilirler.
HER AŞAMASINDA BİLGİ VE EMEK VAR
Taş bebekleri yaparken geçmişe dokunup geleceğe köprü oluyorsunuz. Çok yönlü ve kültürlü olmayı, araştırmacılığı gerektiren bir uğraş çünkü bebekler aracılığıyla yansıttığımız öğelerin özelliklerini bilmemiz, öğrenmemiz şart. Bu işleri yaparken aynı zamanda halk kültürü araştırmacısı oluyorsunuz.
Taş bebeği diğerlerinden farklı kılan nedir? Sadece Türkiye’de mi var?
Evet, taş bebek sadece Türkiye’de var. Diğer bebek türleri bazı ülkelerde de var; bez bebek, matruşka, porselen vs. Ancak taş bebek ve kitre bebek hiçbir yerde yok sadece bizde var.
Taş bebeğin en dikkat çeken özelliği nedir size göre?
Her aşamasında bilgi ve emek olması. Ayrıca taş bebek yapmak bir sanattır bana göre. Zanaatı da içine alan ve birçok sanatı içinde barındıran bir uğraştır. Bizim işimizde hem beceri hem ressamlık hem dantel-oya bilgisi, desinatörlük, takı tasarımı ve halk bilimi konularında bilgi sahibi olmak gerekiyor.
Taş bebek yaparken kullandığınız malzemeler neler?
Taşlar, porselen, soğuk seramik hamuru, yapıştırıcı, akrilik ve guaj boyalar, fırça, vernik, aksesuarlar, çeşitli takı malzemeleri, tığ, merdane, ip, boncuk gibi malzemeler kullanılıyor. Bebekleri yaparken ilk önce deniz taşları buluyor ve kullanıyoruz. Çeşitli boyutlarda ayak, gövde, baş ve tepe taşı olmak üzere birbirine uyumlu 5 taş ile yapılıyor. İlk önce taşları seçiyoruz daha sonra soğuk seramik hamuru hazırlıyoruz. Havada kuruyan, pişmeyen bir hamur. Bu hamurları taş bebeklerimizin üzerine halk kültürümüze uygun şekilde giydiriyoruz.
Taş bebek sanatı her taştan yapılabilir mi?
Maalesef her taştan yapılamaz. Biz taşları özel seçiyoruz. Pürüzsüz olması ve belirli bir şekilde olması lazım. İlk önce işin hamallığını yapıyoruz kendimiz. O taşları arıyoruz, buluyoruz ya da satıldığı yerlere gidip bakıyoruz, tek tek seçiyoruz sonra atölyemize taşıyoruz. Bir çuval taştan belki de birkaç bebek yapılabilecek kadar taş çıkar.
TAŞ BEBEKLERİN GİYSİLERİ KUMAŞ ZANNEDİLİR AMA KUMAŞ DEĞİLDİR
Taş bebek yapımında önemli olan nedir?
Aksesuarlarından tutun renklerine varıncaya kadar tüm detayları, orijinaline sadık kalarak yapmaktır. Taş bebeklerin üzerindeki kıyafetler kumaş gibi görünür fakat kumaş değil soğuk seramik hamurudur. O görüntüyü verebilmek önemlidir. Bir de gözlere verilen ifade ve ışıltı çok önemli. Gülümseyen bir yüz ve gülümsemeyi gözlere yansıtabilmek her zaman tercihimiz.
Bu uğraşıda yapılan her ürün birbirinden farklıdır ve kendine özgüdür. Belli bir emek, çalışma ve bilginin ürünüdür.
Çırak yetiştiriyor musunuz?
Öğrencilerim var. Verdiğim derslerle öğrencilerimi, taş bebek eğitimi verebilecek seviyeye getirmeyi amaçlıyorum.
Taş bebeğe yurt dışından ilgi var mı?
Evet var. Genellikle bebek koleksiyoncuları ilgi duyuyor ve talepler geliyor. Fakat yurt dışında şöyle bir fark var: bir taş boyama bile kıymetlendirilip yüksek fiyattan satılabiliyor. Ülkemizde taş bebek onca aşamasına, verilen emeğe rağmen satılamıyor.
Bu sanatla uğraşmak size ne kattı?
Kültürel açıdan sürekli gelişmeyi öğrenmem ve yenilenmem gerektiğini öğretti bana bu sanat. Çünkü bebekleri her yaptığımızda hep bir araştırma içinde olmak ve yöresel bilgilere sahip olmak gerekiyor.
Biz taş bebek ustaları karanlık sulardan çıkan taşlara öyle bir dokunuş sağlıyoruz ki onları birer kültür elçisine dönüştürüyoruz. Bu da bizi iyileştiriyor. Kaybolmaya yüz tutmuş bir sanatı canlandırmak, kültürümüzü tanıtmak insana iyi gelen çok güzel bir duygu.
İNSANLARA MADDİ MANEVİ DOKUNABİLMEK ÖNEMLİ
El sanatlarını öğretirken birçok hayata dokunuyorsunuz. Bu, çok güzel bir duygu. Hele ki öğrettiğiniz bilgiyle bir insana bir yol açmışsanız ve öğrendikleri vesilesiyle ihtiyaçlarını karşılayabiliyorsa bunun değeri kelimelerle ifade edilemez. İnsanlara maddi manevi dokunabilmek önemli.
Ayrıca ben her ürünümde heyecanlanıyorum. İnsanın sevdiği işi yapması çok kıymetli bir şey. Hamamönü’nde bulunan Altındağ Belediyesine bağlı Sanat Sokağı’nın ilk sanatçılarındanım. Bu beni gururlandırıyor. Belediyelerin öncülüğünde bu tür destekler ve etkinlikler de mutluluk veriyor, daha da artar umarım.
Taş bebek geçim kaynağınız mı? Bu iş para kazandırabilir mi?
Geçmişte ders verdiğim dönemlerde para kazandığım oldu fakat bir sanatçının sadece taş bebek yaparak geçinmesi zor. Çünkü belli bir kitleye hitap ediyor. Bu işte maddi kaygım olmadı. Bunun da nedeni hayata bakış açım ve inancım.
Şimdiye dek sanatınıza dair ilgili mercilerden herhangi bir destek aldınız mı?
Ankara Altındağ Belediyesi tarafından Hamamönü Sanat Sokağı’nda bize fırsat verilmesi bir destektir. Fakat şimdiye dek bunun dışında herhangi bir destek almadım.
Çalışma ve sergilerimizi daha masrafsız ve kolay yapabileceği alanlar ve imkânlar biz sanatçılar için elbette önemli. Sanata ve sanatçıya bu türden olumlu yaklaşımlar ve onların temel birtakım problemlerini çözmek hem teşvik edici hem de sanat ve toplum açısından önem arz ediyor.
Taş bebek sanatına ilgi duyanlara ne tavsiye edersiniz?
Günlük hayatın sorumlulukları arasında sanatla uğraşmak gerçekten kolay değil fakat önemli olan zoru yapabilmek. Eğer istiyorlarsa peşini bırakmasınlar.
Bu sene ortaokul ve lise ders kitaplarında güzel sanatlar konusu içinde taş bebek de yer alacak inşallah. Biz ağırlıklı olarak yetişkin eğitimi veriyoruz ama gençlerimizi güzel sanatların her alanına çekmeliyiz. Taş bebek zahmetli olduğu için icra edeni de oldukça az. İlk etapta basit, kolay gibi görünse de işin içine girdiklerinde çokça emek vermeleri gerekince durum farklılaşıyor. Eğer istiyorlarsa sabırla ve gönül vererek yapmaları gerekiyor. Hakkını vererek yapmak lazım. Sevdikleri, istedikleri işin ardından gidip emek versinler. Ben gönül verdim, severek çalıştım.
Sanatınızla ilgili bir idealiniz var mı?
Bildiğim tüm folklorik bebeklerden ve taş bebekten teknikler katarak hepsini üzerinde taşıyan bir ürün ortaya koyabilmek güzel olurdu. Birçok tekniği bir araya getirerek kalıcı bir eser bırakmak istiyorum gelecek kuşaklarımıza ve coğrafyamıza. Bir de sanatımla ilgili insanlara öğretici bir kitap yazmak.
Buradan iletmeyi arzu ettiğiniz bir mesaj var mı?
Her şeyden önce kültürümüzü tanımamız ve ona sahip çıkmamız lazım. Sadece ülkemize has olan taş bebek sanatına sahip çıkmalı, kaybolma tehlikesi olan bu sanatı canlandırmak için desteklemeli ve okullarda ders olarak vermeliyiz. Her insanın, içindeki güzellikleri ortaya çıkartabilmesi için bir hobi ve sanat dalıyla uğraşması lazım. Yeni bir şeyler öğrenmeyi ve kendimizi geliştirmeyi istememiz lazım ve her alanda eğitim şart diyorum. Teşekkür ediyorum.
Kaynakça:
*Hikmet Tanyu, ‘Türklerde Taşlarla İlgili İnançlar’, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1968
*Taş Bebek Efsanesi, Türk Halk Bilgisine Ait Araştırmalar, İstanbul, Burhaneddin Basımevi, 1938