EYLÜL-EKİM 2024 / COĞRAFİ İŞARETLERDEN HABER VAR
Bağ bozumu zamanı
"Bağ bozumu", üzüm bağlarının hasat zamanı olarak bilinir. Bu dönem, üzüm yetiştiriciliğinde oldukça önemli bir aşamadır. Çünkü üzümün olgunlaştığı ve toplandığı bu dönem, üzümle ilgili ürünlerin üretimi için de kritik bir zamandır. Bağ bozumu; tarımsal işlerin yanı sıra çeşitli toplumsal etkinliklerle, bazen köy festivalleri ve kutlamalarla birleştirilir. Türkiye'nin zengin tarım kültürü içinde coğrafi işaretler, hem yerel hem de uluslararası düzeyde tanınmaktadır. Bu sayımızda coğrafi işaret tescilli üzümlerimizden bazılarına yer verdik.
TARİHİ MİLATTAN ÖNCESİNE UZANAN BOZCAADA ÇAVUŞ ÜZÜMÜ
Sınırlı Sorumlu Bozcaada Tarımsal Kalkınma Kooperatifinin 28 Eylül 2018 tarihindeki başvurusuyla 2 Haziran 2020 tarihinde “menşe adı” olarak tescillenen Bozcaada çavuş üzümü (Vitis vinifera L.); puslu sarımsı yeşil renkli, iri ve yuvarlak/oval tanelidir. 1-3 çekirdekli ve kanatlı konik, ortalama 450 g seyrek salkımlı, orta-erkenci, kısa budama gerektiren, morfolojik erdişi fonksiyonel dişi çiçekli, ince kabuklu ve şeffaf damarlıdır. Bozcaada çavuş üzümünün omca başına verimi yüksek, ortalama salkım ağırlığı düşük fakat 100 tane ağırlığı yüksektir.
Bozcaada; iklim ve toprak yapısı, dişi çiçek yapısına sahip Bozcaada çavuş üzümünün tozlanması için kullanılan Kuntra ve Vasilâki gibi tozlayıcı çeşitler ile birlikte bilinçli yetiştiricilik uygulamalarının da etkisiyle bağ yetiştiriciliği yapılmakta olan diğer bölgelerimizden ayrılır. Bozcaada çavuş üzümü, ada ile özdeşleşmiş ve geçmişten beri bağ yetiştiriciliği açısından en önemli üzüm çeşitlerinden biri olmuştur. Adanın toprak, iklim ve topoğrafya özelliklerinin etkisi ve tozlayıcı çeşitlerin farklılığı, Bozcaada çavuş üzümünün diğer bölge ve yörelerde yetiştirilen çavuş üzüm çeşidine kıyasla ayırt edici nitelikler kazanmasına neden olur.
MÖ III. bin yıldan bu yana bağcılığın yapıldığı Çanakkale bölgesinde Arkaik ve Klasik Çağlarda da üzüm yetiştirilmeye devam edilmiştir (Körpe, 2011).
Bozcaada çavuş üzümü çeşidinin kökeni hakkında farklı tezler ileri sürülür. Birincisi ve Bozcaada’da yaygın olan görüş; bağların önemli bir kısmını kaplayan bu çeşidin İtalya’da bir dönem yetiştirilen ve şimdi kaybolmuş olan Prenses isimli yöresel bir üzüm çeşidi olduğu ve kalemlerinin önce diğer Ege adalarına, ardından 100-150 yıl kadar önce Bozcaada’ya getirildiğidir (Dardeniz, 2002). Bu görüşe göre, bu çeşidin yöre bağlarındaki mevcudiyeti 1912 yıllarında kesin olarak bilinir. İkinci görüş, bu çeşidin özelikle Yalova-Adapazarı hattında yetiştirilen bir üzüm çeşidi olduğunu, Bozcaada’ya bu bölgeden getirildiğini, özellikle Kuntra (üzüm çeşidi) tarafından tozlanmasıyla birlikte seyrek salkım ve iri taneyle diğer yörelere kıyasla kalite yapmış olduğunu belirtir. Bu ikinci görüş İtalya’da veya Yunanistan’da günümüzde çavuş benzeri bir üzüm çeşidi bulunmadığını ve birinci tezin doğru olamayacağını savunur. Üçüncü görüş ise ikinci görüşü destekler. Buna göre Bozcaada çavuş üzüm çeşidi ülkemize yurt dışından girmemiş, aksine başta Balkan ülkeleri olmak üzere diğer ülkelere Türkiye’den yayılmıştır.
Ülkemizin birçok bölgesinde yetiştirilmekle birlikte en çok Bozcaada’da yetiştirildiğinden, daha çok Bozcaada çavuş üzüm çeşidi olarak bilinip isim yapmıştır (Uslu ve Samancı, 1997a; 1997b). Ülkemiz asmanın gen merkezi olduğu ve kültür çeşitleri Anadolu’dan Ege Adaları ve Trakya yoluyla Avrupa’ya yayıldığından (Çelik, 2007) ikinci ve üçüncü görüşler daha fazla ön plana çıkar (Dardeniz vd., 2011).
GEÇMİŞİ İMPARATORLUKLARA DAYANAN KALECİK KARASI
Kalecik karası için 7 Haziran 2005 tarihinde Kalecik Belediye Başkanlığı aracılığıyla coğrafi işaret tescili almak için başvuruda bulunulmuş, 6 Nisan 2006 tarihinde “mahreç işareti” olarak tescillenmiştir. Bu tescil, üzümün kalitesini ve kökenini güvence altına almıştır.
Kalecik karası, şarap sektöründe kullanılan bir üzüm çeşididir. Geçmiş zamanlardan beri yöre ekonomisinde büyük yer tutan Kalecik karası, Türkiye'nin önemli yerel üzüm çeşitlerinden biridir.
Salkım tek kanatlı, sık, kısmen mütecanis tanelidir. Salkım sapı; kısa, orta kalınlıkta, üst kısmı iyi odunlaşmış, alt kısmı gevrektir. Taneleri çoğunlukla elips olup seyrek salkımlı olanları küreseldir. İnce olan meyve kabuğu tane etinden kolayca ayrılabilir. Tane içi dolgun sulu, elyafsız, tatlı ve az taneli 1-2 bazen 3 çekirdeklidir. Çekirdekleri enli, şişkin ve tombuldur. Boyun kısmi hafif öne eğik, orta uzunlukta ve kılcaldır.
Kalecik karası üzümünün yetiştirilmesi, bölgede tarım ekonomisi açısından önemli bir yere sahiptir. Kalecik ilçesi, üzüm tarımı için uygun iklim koşullarına ve toprak yapısına sahip olup bu durum üzümün kalitesini ve verimliliğini doğrudan etkiler. Yerel çiftçilere ek gelir sağlayarak kırsal kalkınmayı teşvik bu üzüm çeşidi, aynı zamanda bölgeye turist çekmekte ve yerel ekonomiyi desteklemektedir.
Ankara bağ evlerinin incelendiği çalışmada (Çelik, 2013), Ankara’yı ziyaret eden Evliya Çelebi’nin Seyahatname adlı eserinde “Mamur yer olup üzümü çok olduğundan adına Engürü demişler” diye bahsettiği ifade edilmektedir. Kalecik, Ankara ilinde Amerikan asma anaçları üzerine aşılı ve modern bağcılık uygulamalarının en yaygın olarak yapıldığı ilçedir. Bu özelliğiyle ülke genelinde de örnek teşkil eden alanlardan biridir. Ülkemizin önde gelen kaliteli kırmızı şaraplık üzüm çeşidi olan Kalecik karası çeşidinin orijinal ekolojisi olması nedeniyle de farklı bir konum elde etmiştir (Kunter vd. 2017).
FRANSA’DA DOĞUP KAVACIK’DA HAYAT BULAN KAVACIK ÜZÜMÜ
Kavacık üzümü, Karabağlar Belediyesinin 6 Nisan 2018 tarihinde coğrafi işaret tescili başvurusu ile 20 Aralık 2019 tarihinde “menşe adı” olarak tescillenmiştir.
Kızıldağlar üzerinde ve denizden yaklaşık 30 km uzaklıkta bulunan Kavacık köyünde yetişen Kavacık üzümünün kendine has, burukluk oluşturmayan ve sevilerek tüketilen tadı; Akdeniz ikliminin yanı sıra bölgenin sahip olduğu yükselti ve denize yakınlığından kaynaklanır.
Kavacık üzümü; tane ağırlığı 4,85-6,14 g, salkım ağırlığı 800-1000 g, mor-siyah renkte, parlak görünümlü, iri taneli, kalın kabuklu, uygun muhafaza koşullarında dayanıklılığı yüksek olan sofralık bir üzümdür. Kavacık üzümünün elde edildiği asma bitkisi erkencidir ve erken olgunlaşmasına karşın uzun süre bozulmadan kalabilir. Şekli basık yuvarlaktır ve 2-3 adet çekirdeğe sahiptir. Kanatlı konik yapıda iri salkımları olan Kavacık üzümünün budaması kısa yapılır.
Kavacık köyünde üzümlerin klasik sistemde yer bağları şeklinde geleneksel olarak yetiştirilmesi bu çeşide renk, kalite ve aroma özelliklerini kazandırır. Bu üzümün ayırt edici özelliklerinden biri de tat, koku ve renk oluşumunu sağlayan fenolik madde miktarıdır. İçeriğindeki toplam fenolik madde 547-786 ppm arasında değişir.
Fransa'da doğan bu çeşit, Kavacık köyünün ekolojisiyle mükemmel bir uyum içindedir. Kavacık üzümü, "enfes üzümü" olarak da bilinir.
KAYNAKLAR
Çelik, S. (2007). Bağcılık (Ampeloloji). Namık Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü. Cilt I. Genişletilmiş 2. Baskı. 428 s. Tekirdağ.
Çelik, H. (2013). Ankara’nın Bağ Evi ve Bağcılık Kültürü. I. Büyük Ankara Kurultayı Bildirileri, Nazım Hikmet Kongre ve Sanat Merkezi,7-11 Ekim 2013, Ankara.
Dardeniz, A. (2002). Bozcaada Bağcılığının Mevcut Durumu, Sorunları ve Bağcılığın Geliştirilmesine Yönelik Öneriler. Türk-Koop Ekin. 20: 77–84. Ocak 2011
Dardeniz, A., Şeker, M., Yancar, A., Gökbayrak, Z. ve Kahraman, K. A. (2011). Çanakkale’de Bozcaada Çavuşu Üzüm Çeşidi Yetiştiriciliği ve Karşılaşılan Sorunlar. Uluslararası Katılımlı I. Ali Numan Kıraç Tarım Kongresi ve Fuarı, 27-30 Nisan, 2011.
Körpe, R. (2011). Antik Çağlarda Çanakkale Bölgesinde Tarım. 1 Çanakkale Tarımı Sempozyumu (Dünü, Bugünü ve Geleceği) 10-11 Ocak 2011
Kunter, B., Keskin, N. ve Şehit, A. (2017). Ankara İli Turizm Hareketinde Bağcilik Kültürü ve Üzüm Ürünlerinin Rolü: Beypazari ve Kalecik İlçeleri. Iwact 2017 International West Asia Congress of Tourism Research, 28 Sept – 01 Oct 2017, Van.
Uslu, İ. ve Samancı, H. (1997a). Marmara Bölgesi Üzüm Çeşitlerinde Klon Seleksiyonu Çalışmaları. Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü. Bilimsel Araştırma ve İncelemeler Yayın No: 95. 23 s. Yalova.
Uslu, İ. ve Samancı, H. (1997b). Beyaz Çavuş ve Hamburg Misketi Üzüm Çeşitleri İçin Uygun Telli Terbiye Şekillerinin Saptanması. Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü. Bilimsel Araştırma ve İncelemeler Yayın No: 96. 31 s. Yalova.