KASIM-ARALIK 2024 / BİTKİSEL ÜRETİM
Anadolu mutfağının vazgeçilmezi kuru fasulye
Mutfak kültürümüzün en önemli unsurlarından biri kuru fasulye, özellikle kış sofralarının da vazgeçilmezleri arasında. Ülkemiz için önemli bitkisel gıdalardan biri olan kuru fasulyenin üretimi, ticareti ve besin değeri gibi konulardaki sorularımızı baklagil alanında önemli ıslah çalışmaları yapan Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yemeklik Dane Baklagil Islah Birim Başkanı Dr. Abdulkadir Aydoğan’a yönelttik.
Kuru fasulye üretiminin önemi ve ülkemizdeki kuru fasulye üretim ve tüketim miktarları hakkında bilgi verir misiniz?
Kuru fasulye yüksek protein içeriğinden dolayı ete nazaran ucuz bir protein kaynağıdır. Yemek kültürümüzde önemli bir paya sahiptir. Ülkemizde halkımız karbonhidrat/protein dengesini içinde kuru fasulyenin de olduğu baklagiller ve bulgur/pirinç ile sağlar. Bu durum sadece ülkemiz değil aynı zamanda özellikle Güneydoğu Asya ülkeleri için de geçerlidir.
Genelde baklagiller vejetaryen beslenme kültürünün de ana unsurudur. Kuru fasulye içeriğinde yüzde 18-31 oranında protein bulunur. A, B ve D vitaminlerince de zengindir. Kuru fasulyenin yaprak ve sapları hayvan beslenmesinde kullanılır. Dane sap oranı baklagillerde 1:1,5 olurken bu oran fasulyede 1:1’dir. Bunun anlamı kuru fasulyeden yaprak, dal ve sapları ile hayvan besleme için daha fazla ürün elde edilir.
Kuru fasulye bitki olarak da sürdürülebilir tarım için önemli bir role sahiptir. Toprakta karbon/azot oranın düşüklüğü nedeniyle kolay ayrışabilmesi ve toprakta çeşite bağlı olarak dekarda 4-7 kg azot bağlaması nedeniyle sürdürülebilir tarımın vazgeçilmez bitkisidir. Ülkemizde 2022/23 döneminde 270 bin ton kuru fasulye üretilmiştir. Kuru fasulyenin ülkemizde yeterlilik oranı yüzde 91,4’tür. Kişi başına tüketimimiz ise yılda 3-3,5 kg arasında değişmektedir. 9 bin 700 ton civarında da tohumluk kullanımı mevcuttur.
FİYATLAR TÜM DÜNYADA ARTIYOR
Kuru fasulye ithalat ve ihracat rakamları nedir?
Dünyada 2022 yılı rakamlarına göre kuru fasulye üretimi 28,3 milyon ton. Üretimin 9 milyon 169 bin tonu dünya ticaretine konu olmaktadır. 2022 yılı itibarıyla kuru fasulye üretiminden aldığı pay itibarı ile önemli ülkeler yüzde 23,3 ile Hindistan, yüzde 10 ile Brezilya ve yüzde 9,4 ile Myanmar’dır. 2023 yılında ülkelerin ihracatta aldığı paya baktığımızda yüzde 31,3 ile ABD ilk sırada bulunurken bu ülkeyi yüzde 21,8 ile Kanada, yüzde 19,9 ile Arjantin ve yüzde 17,9 ile Çin takip etmektedir. Dünya kuru fasulye ithalatına baktığımızda ise ABD toplam dünya ithalatının yüzde 55,1’ni tek başına yapmaktadır. ABD’yi İtalya, Türkiye, Birleşik Krallık ve Brezilya izlemektedir.
2023/24 yılları arasında ülkemizin ihracatında aldığı yüzde 43,3 pay ile Irak ilk sırada yer almakta onu yüzde 35,2 ile Cezayir ve yüzde 21,5 ile diğer ülkeler izlemektedir.
Dünyada fasulyenin ton başına fiyatı artmaya devam ediyor. Örneğin 2018 yılında kuru fasulye fiyatı ton başına 1.432 dolardan, 2022 yılında 1.755 dolara çıkmıştır. Türkiye’de 2024 yılı borsa fiyatları ve üretici fiyatlarının ilk 4 ay ortalaması sırası ile 40 TL/kg, 39,6 TL/kg olmuştur. Gerek ülkemizde gerekse dünyada kuru fasulye fiyatları artmaktadır.
Haber Görseli
Dr. Abdulkadir Aydoğan Yemeklik Dane Baklagil Islah Birim Başkanı
Ülkemizde en çok kuru fasulye üretimi yapılan bölgeler ve çeşitler hakkında bilgi verir misiniz?
Ülkemizde 2023 yılı itibarıyla en fazla kuru fasulye yetiştiriciliği yapılan ve üretimde en büyük pay sahibi iller şu şekildedir: Nevşehir yüzde 17,6, Bitlis yüzde 14,6, Niğde yüzde 14,1, Konya yüzde 13,2, Karaman yüzde 7,4, Kayseri yüzde 4,8.
Ülkemizde çeşit geliştirme çalışmaları üniversiteler, kamu araştırma enstitüleri ve özel tohumculuk kuruluşları tarafından yapılıyor. Şu ana kadar bu üç kuruluş tarafından geliştirilen kuru fasulye çeşit sayısı 23 adet. Ülkemizde yeterli sayıda kuru fasulye çeşidi bulunuyor. Ancak bu çeşitlerden yeterli miktarda tohumluk üretilemiyor. 2023 yılı itibarıyla üretilen tohumluğun ihtiyacı karşılama oranı sadece yüzde 16. Tohumluk üretim sorunu mutlaka halledilmelidir. Ülkemizde üretilen çeşitler genelde tip 2 formunda yani yarı sarılıcı tipte. Ayrıca üretimin büyük bir çoğunluğu genelde çalı, dermason tane tipinde olmakla birlikte Doğu Anadolu ve Karadeniz Bölgesi’nde şeker tane tipinde fasulye çeşitleri de üretilmektedir. Bunun yanında Battal, Jumbo ve Barbunya tane tipinde fasulye çeşitlerinin üretimi de mevcut.
270 BİN TON REKOLTE BEKLENİYOR
2024 rekolte tahmininiz nedir?
Gerek ülkemizde gerekse dünyada fasulye fiyatları artmaya devam ediyor. Ayrıca kuru fasulye sulanan bir bitki olduğu için daha kârlı olabilecek sulanan diğer ürünler ile rekabet edebilirliğine bağlı olarak üretimi azalıyor ya da artıyor. Çiftçinin ekim için karar vermesinde sadece destekler/fiyat/maliyet ve diğer sulanan bitkiler ile rekabeti değil aynı zamanda su kısıtı da etkili oluyor. Bütün bu unsurları yan yana koyduğumuzda 2024 yılı için rekolte tahminimiz 270 bin ton.
Kuru fasulye ıslahı ile ilgili çalışmalar hakkında bilgi verir misiniz?
Islah çalışmalarının yegâne konusu hastalıklara dayanıklı, verimli ve kaliteli çeşit geliştirmek. Kuru fasulyenin verimini kısıtlayan en önemli faktörler olarak bakteriyal, viral ve mantari hastalıklar ile yabancı ot, zararlılar, yüksek sıcaklık ve su stresini sayabiliriz. Bu konularda dayanıklılık ıslahı çalışmaları yapılıyor. Ancak ülkemizde genel olarak verime dayalı bir ıslah programı yürütülüyor. Hatların pek çoğu da verim farklılıkları ile çeşit olabiliyor.
Ülkemiz kuru fasulyenin gen merkezi olmaması nedeniyle üretimdeki çeşitlerin birçoğu Kanada orijinli. Fasulye ıslahında bir an önce melezleme programları yapılarak özel ıslaha girilmeli ve ülkemiz koşullarına uygun çeşitler geliştirilmeli. Islahın yanında kuru fasulye yetiştiriciliğinde mekanizasyon sorunu da giderilmelidir. Ayrıca sulama, gübreleme, agronomi ve depolama konusunda çiftçilerimiz bilgilendirilmeli; özellikle bu konularda çalışmalar yapılmalı ve sonuçları çiftçi ile paylaşılmalıdır.
Kuru fasulye üreticilerine üretim sırasında nelere dikkat etmelerini önerirsiniz?
Kuru fasulye üretiminde başta tohumluk seçimi (tane, bitki tipi vs.) yapılmalı ve tohum sertifikalı olmalı. Su kaynağı ve su kalitesi bilinmeli. Bunun yanında bitki tipine bağlı olarak bodur ve yarı sarılıcılarda 50 cm, sarılıcılarda 70 cm mesafe ile tohum ekilmeli. Kuru fasulyenin ekimi için toprak sıcaklığı 12 0C olmalıdır. En uygun ekim zamanı Akdeniz Bölgesi için şubat, Ege Bölgesi için mart, Orta Anadolu Bölgesi için nisan sonu mayıs başı, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi için 10-19 mayıs en uygun ekim zamanıdır. Ekim derinliği killi topraklarda 4-6 cm, hafif bünyeli topraklarda 6-8 cm, kimyasal öldürücü kullanılan topraklarda ise 7-8 cm olmalıdır. Tohum miktarı ise tane iriliğine göre 8-12 kg/da arasında değişmektedir. Ekimle birlikte 10-12 DAP verilmelidir. İlk çapalama ve kök boğazı doldurma işlemi bitki 10-15 cm olunca yapılmalıdır. Sulama için yağmurlamadan ziyade damla sulama sistemi tercih edilmelidir. Yabancı ot, hastalık ve zararlılar ile mücadele edilmelidir. Özellikle yabancı ot için çıkış öncesi ve sonrası herbisitler kullanılmalıdır. Hasat için su kesilme tarihine dikkat edilmelidir. Hasat esnasında tanenin nem içeriği yaklaşık yüzde 14 olmalı ve depolama nemsiz, kuru koşullarda yapılmalıdır. Tane kesinlikle güneşte bırakılmamalıdır.
Açıkta satılan kuru fasulye alırken nelere dikkat edilmeli?
Açıktan kuru fasulye alırken kesinlikle tohum böceği olmamasına dikkat edilmeli. Tane rengi soluk değil parlak olmalı. Ayrıca taş, toprak, bitki parçacığı olmamalı; temiz olmalıdır. Kırık tane bulunmamalı, elenmiş ve boylanmış olmasına dikkat edilmelidir. Taneler farklı boy, tip ve renkte yani karışık olmamalı. Ambalajının jüt veya pamuklu olmasına dikkat edilmelidir.
Kuru fasulye üreticilerine yönelik destekler hakkında da bilgi verir misiniz?
2024 yılında kuru fasulyeye dekar başına 123 lira, 62 lira da gübre olmak üzere toplam 185 lira destekleme ödemesi planlanmış durumda. Ayrıca sertifikalı tohum kullanım desteği dekar başına 78 lira, sertifikalı tohum üretim desteği 0,50 lira olarak belirlendi.