Dış ticarette ilk sırayı Kenya ve Sri Lanka almaktadır. Bu ülkelerin üretimlerinin ihracata giden kısmı dikkate alındığında; dünya ticaretinde nasıl başı çektikleri daha iyi görülmektedir. Bu oran Sri Lanka’da yüzde 80’lere ulaşmakta, Kenya’da ise yüzde 100’ü geçmekte yani ürettiğinden fazlasını ihraç etmektedir. Ülkemiz için bu oran ne yazık ki yüzde 2 dahi değildir. Her ne kadar dünyada kişi başına çay tüketiminde başı çeken bir ülke olarak kendi ihtiyacımızı karşılayabiliyor olsak da ihracatta konum ve kalite avantajımızı değerlendirerek ülkemize ciddi bir döviz girdisi sağlayabilmek mümkündür.
Dünya çapında en üst organizasyon olarak Uluslararası Çay Komitesi (The International Tea Committee-ITC) kabul edilebilir. Başlangıçta İngilizler ve Hollandalılar sömürge ülkelerinde ürettirdikleri çayı dünyaya kendi ürünleri gibi ihraç etmişlerdir. Zamanla aralarındaki rekabet sorununu çözmek amacıyla bu örgüt kurulmuştur. Daha sonra bağımsızlığını alan Hindistan, Sri Lanka ve Endonezya ile anlaşmalar yapan Komite, zamanla yapısını değiştirmiştir. Bütün ülkelerin çay ile ilgili üretici, satıcı ya da tüketici örgütlerini üye olarak kabul etmeye başlamıştır. Ülkemizden Rize Ticaret Borsasının üyesi olduğu Komite’nin; 25 ülkeden 85 üyesi bulunmaktadır.
Çin, Kenya, Hindistan, Endonezya, Sri Lanka, Malezya ve Nepal gibi ülkelerde çay üreticileri ve tüccarlarının birlikte yer aldıkları Kurul (Board) adı verilen örgütlenme tipi yaygındır. Bunların içinde üreticilerin kurdukları kooperatiflerin katma değer oluşturulması, ticaretin arttırılması, piyasa ve finans bilgilerine erişim gibi konularda önemli faaliyetler yürüttükleri görülmektedir. Bunların her birini ayrı ayrı açıklamak yerine en fazla ihracat yapan ülke olan Kenya’dan örnekler vermek daha aydınlatıcı olacaktır.
Dünya ticaretinde en büyük payı alan Kenya’da çay üretimi ve dış ticaretine ilişkin yapılanmanın üretici örgütleri ağırlıklı olarak geliştiği görülmektedir. En önemli yapı olan Kenya Çay Geliştirme Otoritesi (Kenya Tea Development Authority-KTDA), küçük ölçekli 500 bin çay üreticisinin sahibi olduğu 62 çay fabrikasına sahiptir. Bunun yanı sıra üyelerinin ağırlıkla çay üreticilerinin olduğu ve sektördeki diğer paydaşlar olan aracılar, satıcılar ve paketleyiciler ile bir araya geldikleri Doğu Afrika Çay Ticaret Birliği (East African Tea Trade Association -EATTA) bulunmaktadır. Bu örgütün sahibi olduğu Mombasa Çay Mezat Merkezi özellikle üreticinin hakkını korumaktadır. Burada en önemli rol ise; çay üreticisi ortaklarına finansal hizmet veren Çay Tasarruf ve Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği (Tea Saving and Credit Cooperative Societies- Tea SACCOS) tarafından yerine getirilmektedir. Kenya’nın başarısının ardındaki gerçek kooperatif tabanlı ve çiftçi ağırlıklı sektör örgütlenmesidir.
ÇAYKUR SEKTÖRDE SÖZ SAHİBİ
Türkiye’de çayın ülke ihtiyacını karşılayabilmesi ancak 1964 yılında mümkün olmuştur. Çayın üretimi, işlenmesi ve pazarlanması ile ilgili olarak 1971 yılında Çay Kurumu Genel Müdürlüğü (ÇAY-KUR) kurulmuştur. ÇAY-KUR çay piyasasında en büyük paya sahiptir. Diğer pay ise, 1984 yılında çayın özel sektöre açılması ile zamanla marka değerine ulaşan firmalara ve kooperatiflere aittir. Sektörde bulunan 11 orta ve büyük ölçekli çay fabrikası, 1997 yılında Trabzon’da Çay Sanayicisi İşadamları Derneği’ni (ÇAYSİAD) kurmuşlardır.
Bu yapılanma içinde üreticilerin kurdukları Çay Üreticileri Dayanışma Derneği (ÇAYÜDAD), tarımsal kalkınma kooperatifleri ve üretici birlikleri piyasada çiftçi adına faaliyette bulunmaktadırlar. Rize’nin Ardeşen, Derepazarı ve Fındıklı ilçelerinde üç adet çay üreticileri birliği bulunmaktadır.
KOOPERATİFLER ÇAY ÜRETİMİNDE ÖNEMLİ ROL ÜSTLENİYOR
1946 yılında kurulan ve 14 bin 550 ortağı bulunan Rize’deki Pazar Çay Kooperatifi, özellikle gelişen teknoloji şartlarına göre en uygun gübre çeşitlerini ortaklarına sunmayı amaçlamıştır. Hopa Çay Kooperatifi ise 1959 yılında kurulmuştur. Önceleri market açarak ortaklarına gıda temin etmiş, çay verimini artırmak için gübre sağlamış, çay üreticilerine yardımcı olmak için de çay fabrikası kurmuştur. Zamanla yaşanan sıkıntılara karşı ortaklar kooperatiflerine sahip çıkmış ve 2012 yılında borçları yapılandırarak, çay fabrikasını tekrar faaliyete geçirip üretim yapmışlar ve alacaklarının takibini sağlamışlardır. Bu durum çiftçinin kendi öz malı olan kooperatifine nasıl sahip çıkabileceğini gösteren güzel bir örnektir. Sektörde önemli yeri olan kooperatiflerden bir diğeri de 1989 yılında Trabzon’da kurulan Özçay Tarımsal Kalkınma Kooperatifi’dir. Tam donanımlı tesisleri ile üretimin her safhasında piyasanın talebine uygun ürün yelpazesi oluşturmuştur. Kendi markası ile “ISO 9000 Belgesi” ve “Uluslararası Kalite Ödülü” almıştır. Organik çayda 2002 yılından beri yaptığı çalışmalarla önemli bir piyasa değeri yakalamıştır. Bunların doğal sonucu olarak 2016 yılında, Tarım Kredi Kooperatifleri ile anlaşma yapmıştır. Böylelikle Tarım Kredi Kooperatiflerine ait kooperatif ve mağazalarda Butka markasıyla doğrudan tüketiciye ulaşma fırsatı bulmuştur.
ÇAYDA EN ÜST DÜZEY ÖRGÜTLENME YAPISI ULUSAL ÇAY KONSEYİ
Ülkemizde en üst düzey resmi örgütlenme yapısı ise 45 üyesi olan Ulusal Çay Konseyi’dir. Tarım Kanununda belirtilen ulusal tarım politikaları çerçevesinde çalışmalar yapmak üzere çay sektöründeki paydaşların (üretici, tüccar, sanayici, kooperatif ve araştırma ve eğitim kurumları) ekonomik faaliyetlerinin sürdürülebilir ve dünya ile rekabet edebilir kılınmasına yardım etmeyi hedeflemektedir. AB Delegasyonu ile yapılan ve 10 yıl süren 10 milyon avro ortak bütçeli proje sonunda kurulan Rize Çay Araştırma Uygulama Merkezi (ÇAYMER), AR-GE çalışmaları açısından önemli bir faaliyettir.
15 ARALIK ULUSLARARASI ÇAY GÜNÜ OLARAK KUTLANACAK
Çay üreticisinin gelirinin arttırılması ve refah düzeyinin yükseltilmesi için çay ihracatından büyük gelir kazanan ülkeler iyi incelenmelidir. Dünya piyasalarında pazar payımızı arttırabilmek için ucuz işçilik ve düşük üretim maliyetlerine sahip ülkeler ile rekabet edebilmemiz gerekmektedir. Bu duruma karşı ancak organik çay tarımıyla çeşitli ekstra vasıflara sahip yüksek kaliteli çay üretimi yaparak rekabet gücü sağlayabiliriz.
Dünya Tarım ve Gıda Teşkilatı FAO tarafından bu sene 15 Aralık tarihi “Uluslararası Çay Günü” olarak kutlanacaktır. Çay tarımında çalışanların yaşam şartlarının zorluklarına dikkat çekmek ve gelirlerine katkıda bulunmak amacıyla Adil Ticareti (Fair Trade) arttırabilmek hedeflenmektedir. Biz de bu vesileyle başta emektar çay üreticimiz olmak üzere, dünyanın en fazla çay tüketen kişileri olarak halkımızın “Uluslararası Çay Günü”nü kutluyoruz.