Ercan AKSOY    

Niğde Patates Araştırma Enstitüsünde ne tür çalışmalar yürütülüyor?

Enstitümüz; Tarım ve Orman Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğüne bağlı olarak faaliyet gösteren Türkiye’deki patatesle ilgili ilk ve tek konu araştırma enstitüsüdür.
Görev alanı tüm Türkiye olan Enstitümüz, ıslah-genetik, yetiştirme tekniği, üretme ve işletme, gıda ve teknolojisi alanlarında bilimsel çalışmalar yapmakta. Bünyemizdeki nitelikli personel, laboratuvarlar ve teknik altyapı ile birlikte patatesle ilgili çalışmalar yürütmekteyiz.

Islah ve genetik laboratuvarımızda ıslah süresini önemli ölçüde kısaltan moleküler düzeyde çalışmalar yapıyoruz. Patates üreticilerimizin büyük bir sorunu olan patates siğil hastalığına karşı dayanıklılık gösteren çeşitlerden melezleme çalışmaları yaparak hastalığa dayanıklı yerli çeşit geliştirme ve ayrıca virüs hastalıklarına dayanıklı çeşit geliştirme çalışmalarını da yürütüyoruz. Kalite-kontrol laboratuvarımızda ise proje çalışmalarında yer alan yerli patates çeşitleri ile çeşit tescil ve adaptasyon faaliyetlerinde yer alan çeşitlerin yemeklik ve sanayilik tüketime uygunluğu bakımından kalite analizleri yapıyoruz.

VERİMİ VE ÜRETİMİNİ ARTIRMAK İÇİN HER 3 YILDA BİR TOHUMLUĞUN DEĞİŞTİRİLMESİ GEREKİYOR

Patates tarladan sofraya gelene kadar nasıl bir yol izliyor?

Patates içerdiği nişasta, protein B1, B2 ve C vitaminleri ile bazı mineral maddeler nedeniyle tahıllardan sonra insan beslenmesinde en fazla kullanılan ve endüstri ham maddesi olarak da yoğun bir şekilde tüketilen bir bitki. Patatesin üretilmesinde tarla hazırlığı toprağın yapısına ve patatesten önce yetiştirilen bitkiye göre değişiyor. Süratli bir çıkış, kuvvetli kök gelişimi ve yumruların gelişmesi için iyi bir toprak hazırlığı gerekir. Arka arkaya dikildiği zaman hastalıklar çoğalır ve verim düşmeye başlar.

Patateste tohumluk olarak kullanılan kısım yumrulardır. Bu yumrular tohumluk üretimi için 28-35 mm çapında, normal üretim için ise 35-60 mm çapında olmalı. Üretim yapılan bölgenin şartları dikkate alınarak üretim amacı belirlenmeli. Sanayilik, yemeklik veya tohumluk üretim durumuna göre dikilecek çeşide karar verilmeli. Kaliteli ve hastalıksız tohumluk kullanmak önemli bir zorunluluk tabii ki. Patates verimi ve üretimini artırmak veya en azından aynı seviyede tutabilmek için her 3 yılda bir tohumluğun değiştirilmesi gerekir. Dikim zamanını belirleyen faktör toprak sıcaklığıdır. Toprak sıcaklığı 8-10 dereceyi bulduğu zaman dikim işlemine başlanabilir. Dikim zamanı bölgelere göre değişmekle birlikte yazlık patates dikimleri nisan-mayıs aylarında turfanda patates dikimleri ise aralık-ocak aylarında yapılır.

Patates hasadında kullanılan yarı otomatik ve tam otomatik patates söküm makineleri mevcuttur. Yarı otomatik söküm makineleri patatesleri topraktan söker ve bir eleyici vasıtasıyla patatesler topraklarından temizlenerek makinenin yan tarafından veya arka tarafından dökülür.

PATATESTE UYGUN OLMAYAN DEPOLAMA YÜZDE 20 ORANINDA KAYBA NEDEN OLUYOR

Patates üretimindeki önemli konulardan bir tanesi de hasat sonrası ürünlerin uygun koşullarda saklanamaması. Patates tüketiminin uzun bir zaman diliminde gerçekleşeceğini düşündüğümüzde, bu ürünün uygun koşullarda depolanması gerekir. Yıllık patates üretiminin yaklaşık yüzde 20’si uygun olmayan koşullarda depolama nedeniyle çürümekte ve ıskartaya ayrılmakta.

PATATES GENETİK TABANI OLUŞTURULDU

Çeşit geliştirme çalışmaları yaptığınızı söylediniz. Bu konu hakkında bilgi verir misiniz?

Geçmişte tescilli milli bir çeşidimiz bulunmazken Enstitümüzde yapılan ıslah çalışmaları sonucunda ilk yerli ve milli patates çeşitleri geliştirildi ve tescil ettirildi. Enstitümüzde kurulan altyapı sayesinde her yıl yaklaşık 100 bin adet melez gerçek patates tohumu elde edilerek patates genetik tabanı oluşturuldu ve ıslah çalışmalarının sürekliliği sağlandı. Binlerce yeni çeşit adayı üzerinde seleksiyon çalışmaları ile her yıl en az iki yerli çeşit tescile sunulacak şekilde ıslah çalışmalarımız devam ediyor.

Islah çalışmaları Enstitümüzün liderliğinde 8 enstitü, 3 üniversite ve 11 özel sektör firmasının katılımı ile 2005’te TÜBİTAK destekli “Ülkesel Patates Tohumluk Üretim Sisteminin Geliştirilmesi” projesi ile başlatıldı. Bu program kapsamında 2007-2017 yılları arasında ülkemiz açısından bir rekor olan toplam 720 bin adet melez patates tohumu elde edildi. Çeşit geliştirmenin ilk adımı olan melez patates tohumlarının elde edilmesiyle “Patates Genetik Tabanı” oluşturuldu. Farklı nesillerde binlerce yeni çeşit adayı üzerinde seleksiyon çalışmalarını halen sürdürüyoruz.
Tüm bu çalışmaların sonucunda Enstitümüz 8 adet yerli ve milli çeşidi tescil ettirerek ülke tarımına kazandırdı. Hâlihazırda 4 adet yerli çeşidimiz de tescil aşamasında. Bu çeşitlerimizin de tescil olmasıyla birlikte toplam 12 adet yerli ve milli çeşidimiz olacak. Enstitümüz tarafından geliştirilen ve tescil edilen yerli ve milli patates çeşitlerimiz: Onaran 2015, Fatih, Nahita, Ünlenen, Nam, Çağlı, Muratbey ve Leventbey.

NAHİTA YURT DIŞINA GÖNDERİLECEK

Öte yandan yapılan çalışmaların çıktıları özel sektör tarafından da kullanılmaya başlandı. Birçok tohumculuk firması tohumluk üretimi yapabilecek doku kültürü sistemlerini kurarak doku kültürü ile tohumluk üretim izni aldı. Bunun sonucunda farklı kademelerde tohumluk üretimi yapmaya başladılar ve 2013 yılında ilk kez 2 bin 200 ton, 2014 yılında 3 bin 135 ton, 2016 yılında 833 ton ve 2017 yılında 4 bin 751 ton yerli üretim patates tohumluğu ihraç edildi.

İlk etapta NAHİTA adlı yerli çeşidin satış hakkı, ülkemizde tohumluk patateste en fazla üretim yapan firmadan bir tanesi olan AR TARIM’ın oldu. NAHİTA yapılan bu satışla birlikte önümüzdeki sene AR TARIM tarafından 15 ülkede deneme dikimine gönderilecek. Bu vesileyle NAHİTA yabancı ülkelerde dikimi gerçekleştirilen ilk yerli ve milli çeşit olma unvanını da kazanmış olacak. Yine bir ilk olarak üç yerli patates çeşidinin de (Onaran 2015, Ünlenen ve Nam) “Tohumluk Üretim ve Satış Hakkı” Selanik Tohumculuk’a verildi. Bir ilk olarak bu üç çeşidimizin Azerbaycan’daki deneme dikimleri yine bu firma tarafından yürütülüyor. Yaptığımız kamu-özel sektör iş birliği çerçevesinde yerli ve milli tohumluklarımızın üretimleri devam etmekte olup çok yakında özel sektör vasıtasıyla yerli ve milli tohumluklar çiftçilerimizin hizmetine sunulacak. Akabinde de yerli ve milli çeşitlerimizi artık sofralarımızda görmeye başlayacağız.

YERLİ ÇEŞİTLER VERİM YÖNÜNDEN ÜST SEVİYEDE

Yerli patates ile ithaller arasında nasıl bir fark var? Tüketiciler patates alırken nelere dikkat etmeli?

İthal çeşitler ile yerli çeşitlerimiz arasındaki farklara baktığımızda, yerli çeşitlerimiz ülkemizde ıslah edildikleri için adaptasyon kabiliyetleri daha iyi. İthal ve yerli çeşitlerimiz arasında lezzet, tat ve besin değeri açısından herhangi bir fark bulunmuyor. Yerli çeşitlerimizin hepsi verim yönünden üst seviyede.

Tüketicilerimiz patates alırken hangi amaçla kullanacaklarsa ona göre çeşit seçmeleri gerekiyor. Zira yemeklik olarak üretilen bir çeşitten kızartma yaparsak, patatesler yanarak kararacak ya da fazla yağ çekerek hem görüntü hem de tat olarak istenen sonucu vermeyecektir. Tüketiciler patates seçerken kullanım amacına, patateslerin şekline, filizlenmemiş ve yeşillenmemiş olmasına dikkat etmeli.
Patatese yakından baktığınızda üzerindeki gözleri görebiliriz. Eğer patatesi aydınlık yerde bekletirseniz zamanla bu noktalardan filizler çıkar. Işık, patateslere nüfuz ettiğinde zehirleyebilecek bir kimyasal olan solanin üretimini tetikler. Solanin fazla miktarda tüketildiğinde zehirlenme belirtilerine neden olur. Bu sebeple rengi yeşile dönmüş ve filizlenmiş patateslerin tüketilmemesi önerilmektedir. Evlerimizde patatesleri karanlık ve serin ortamlarda muhafaza etmeliyiz.

Patates üreticisine özel destekler sağlanıyor mu? Bakanlık ve Enstitü bu anlamda ne gibi çalışmalar yürütüyor?

Bakanlığımız tarafından 2018 yılında sertifikalı patates tohumluğu kullanan çiftçilere dekara 80 TL, sertifikalı patates tohumluğunu yurt içinde üreten ve bunu belgelendirenlere 0,10 TL/kg mazot desteği sağlanıyor. Ayrıca dekara 23 TL olmak üzere gübre destek ödemesi yapılıyor.