Müge ÇEVİK    

Türkiye’deki mercimek üretim ve tüketim rakamları ile ithalat ve ihracat rakamları hakkında bilgi verir misiniz?

Ülkemizde 2017 yılı rakamlarına göre toplam 293 bin hektar mercimek ekim alanından 430 bin ton mercimek üretilmekte. Üretilen mercimeğin yüzde 93’ünü kırmızı mercimek geri kalan yüzde 7’sini de yeşil mercimek oluşturmakta. İhracat ve ithalat rakamlarına gelince: 337 bin 500 ton ithalata karşın 243 bin 768 bin ton ihracat gerçekleşmiştir. Bu rakam çok yüksek gibi görünse de mercimek dış ticaretinde Dahilde İşleme Rejimi kapsamında re-export yapan ülkemizin ithalat ve ihracat değerleri birbirine yakın bir seyir izlemiştir. Ülkemizde kişi başına yılda 0.5 kilogram yeşil mercimek tüketilirken, 5.1 kilogram da kırmızı mercimek tüketilmekte.

GELİŞMİŞLİK SEVİYESİ ARTTIKÇA MERCİMEK TÜKETİMİ DÜŞÜYOR

Dünyadaki mercimek üretim ve tüketimi konusunda Türkiye olarak hangi noktadayız?

1990 yılında dünyada 2 milyon 56 bin ton mercimek üretimi gerçekleşmiş. Bu yıllarda ülkemiz 846 bin ton mercimek üretimi ile dünyada ilk sırayı almıştır. 2017 yılına gelindiğinde ise dünya mercimek üretimi 7 milyon 59 bin tona yükselmiştir. Ülkemiz 2017 yılında Kanada ve Hindistan’ın arkasından 3’üncü sırada yer almıştır. 1990’da toplam 906 bin hektar olan mercimek ekim alanı 2017 yılında 293 bin hektar olarak gerçekleşmiştir.

FAO tüketim istatistiklerinde mercimek tüketimi baklagil grubu içinde değerlendirilmekte. Bu verilere göre; bakliyat tüketiminde hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde yavaş ama istikrarlı bir düşüş öngörülüyor. Buna karşılık, süt ürünleri ve et tüketiminin arttığı ve önemli ölçüde artmaya devam edeceği tahmin ediliyor. Raporda yapılan projeksiyonda gelecekte bakliyat tüketiminde kişi başına büyük bir değişiklik öngörülmüyor. Dünya ortalaması yaklaşık yıllık kişi başına 7 kilogram olarak belirlenirken; ülkemizde 2017 rakamlarına göre en fazla kişi başına 5.6 kilogram ile mercimek tüketimi gerçekleştiği görülüyor.

Bakliyat tüketiminde kişi başına tüketimde gelecek yıllarda kişi başına büyük bir değişiklik öngörülmemesinin nedeni olarak diyet ve tüketici tercihlerinin değişmesinin yattığı belirtiliyor. Ülkeler zenginleştikçe insanlar bitkisel proteinlerden süt ve et gibi daha pahalı protein kaynaklarına doğru kayıyor. Ancak bu, bakliyat fazlası olacağı veya talepte bir düşüş olacağı anlamına gelmiyor. Zira birçok ülkede nüfus, tarımsal verimi aşan bir oranda büyüyor, yani çiftçiler artan talebe ayak uyduracak kadar bakliyat üretemiyor. Bu durumlarda, ülkeler bakliyat ithal etmek zorunda kalıyor, bu da bakliyattaki uluslararası ticaretin neden üretimden daha hızlı büyüdüğünü açıklıyor. Gelişmişlik seviyesi arttıkça mercimek tüketim miktarı da düşüyor.

Enstitünüzde mercimek ıslahı ile ilgili ne tür çalışmalar yapılıyor?

Enstitümüzde mercimek ıslahı çalışmalarının temel amacı çeşit geliştirmek. Mercimeğin verimini sınırlayan, özellikle yabancı ot ilaçlarına dayanıklı, verimli, kaliteli kırmızı ve yeşil, kışlık ve yazlık ekime uygun çeşitlerin geliştirilmesi yönünde projeler üretilmekte ve uygulanmakta. Çalışmalarımız arasında kırmızı mercimekte kışa dayanıklı, iri taneli, futbol tipinde, elek değerleri iyi; yeşil mercimekte ise kışlık ve yazlık ekime uygun, verimli, iri taneli çeşitler geliştirilmeye çalışılmaktadır. Biz kırmızı mercimekte kışlık, yeşil mercimekte ise yazlık çalışmalar yürütmekteyiz. Bunun nedeni kışlıkların küçük taneli oluşu ve kışa dayanımının daha fazla olması, yazlıkların ise tüketici tarafından irilerinin tercih edilmesi ve bu irilikteki tanelerin ise kışa dayanımlarının son derece düşük olmasından kaynaklanıyor. Ayrıca mercimekte kalite kriterlerine ait değerlerin arttırılmasına yönelik çalışmalarda yapılmakta. Mercimek konusunda yapılan diğer bir çalışma; yetiştirme tekniğine yönelik projeler ile işlemesiz tarım uygulamalarına ait çalışmalardır.

MİLLİ ÇEŞİT LİSTESİNDE MERCİMEK ÇEŞİT SAYISI 26
 
Geliştirilen yeni çeşitler var mı, bunlarla ilgili bilgi verir misiniz?

Ülkemizde mercimek konusunda üç enstitü çalışmakta. Kırmızı mercimekte GAP Uluslararası Tarımsal Araştırma ve Eğitim Merkezi Müdürlüğü (Diyarbakır), GAP Tarımsal Araştırma Enstitüsü (Şanlıurfa) ve Ankara’da bulunan Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsünde çalışılırken; yeşil mercimekte sadece Ankara Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsünde çalışılmakta. Şu anda Türkiye’de Milli Çeşit Listesinde bulunan mercimek çeşit sayısı 26 adet.  Bunların 11 adeti yeşil, 15‘i ise kırmızı mercimek. Enstitümüz tarafından 11 mercimek çeşidi geliştirilmiş bulunuyor. Bunların 4 tanesi kırmızı çeşit. Orta Anadolu ve Geçit Bölgeleri için geliştirdiğimiz ve önerdiğimiz kışa dayanıklı kışlık kırmızı Kafkas, Çiftçi ve Öbek, yazlık kırmızı Alidayı çeşitleri bulunmakta.
    
Bölgemizde yeşil mercimek yazlık yetiştirilmekte. Bilindiği gibi kışa dayanıklı çeşitlerin güzlük ekimi ile verimleri önemli derecede artmakta. Bu yüzden yeşil mercimekte kışa dayanıklı çeşitlerin geliştirilmesine önem verilmiş ve Ceren, Yusufhan, Ankarayeşili çeşitleri geliştirilmiştir. Ayrıca Orta Anadolu ve Geçit Bölgeleri için önerdiğimiz verimli ve iri taneli yazlık Meyveci 2001, Karagül ve Gümrah çeşitleri de bulunmakta.

POSA İÇERİĞİ YÜKSEK YAĞ İÇERĞİ DÜŞÜK

Mercimeğin içeriği ve yararları hakkında bilgi verir misiniz?

Sağlık Bakanlığı tarafından 2004 yılında yayınlanan “Türkiye’ye Özgü Beslenme Rehberi”nde günlük posa alımını arttırmak için haftada en az iki kez kuru baklagil tüketilmesi öneriliyor. Kalsiyum, çinko, magnezyum, demir ve B grubu vitaminleri yönünden de zengin olduğu belirli oranda tahıllarla karıştırılıp iyi pişirildiği ve sebze ve meyvelerle tüketildiği takdirde protein kalitesinin yükseltilebileceği, demir ve kalsiyum açısından biyoyararlılığının arttırılabileceği belirtiliyor. Posa içeriklerinin yüksek olması ve yağ içeriklerinin düşük olması nedeniyle özellikle kalp-damar ve diyabet hastalarının diyetinde sıklıkla yer alması tavsiye ediliyor.

Ülkemizde ve dünyada baklagiller için “fakirin eti” denir. Yüzde 26’ya varan protein oranı, thiamine ve niacine seviyelerinin yüksek bulunması sebebiyle iyi bir protein kaynağıdır. Mercimek tohumları alfa-hydroxyornithine, alfa-hydroxyarginine ve homoarginine gibi diğer bitkilerde bulunmayan serbest amino asitleri de içerir. Ayrıca vitamin ve mineral maddece (demir, kalsiyum, fosfor, sodyum) zengindir. Ülkemizde mercimek genelde çorba olarak ve bulgur ile karıştırılarak tüketilmekte. Bir bardak pişirilmiş mercimek 230 kalori, 18 gram protein, 1 gram yağ ve 16 gram lif içerir. Mercimek içindeki magnezyum, kan akışını iyileştirerek vücudun oksijen ve besin maddelerini daha etkili bir şekilde taşımasına yardımcı olur. Demir, oksijenin vücutta dolaşımına yardımcı olur. Mercimekteki lif, folik asit ve potasyum karışımı kalp sağlığına uygun bir seçimdir.

ZAMANINDA EKİM VE HASAT ÖNEMLİ

Mercimek üreticileri üretim sırasında en çok nelere dikkat etmeli?

Mercimekten beklenen verim için zamanında ekim çok önemlidir. Ayrıca üreticilerimiz kışlık ekim yapacaksa bu çeşidin kışa dayanımının iyi olması istenir. Ekim normu yani dekara atılacak tohum miktarı enstitülerin önerdiği miktarı geçmemelidir. Mercimekte verimi kısıtlayan en önemeli faktör yabancı otlardır. Yabancı otlar ile gerek kültürel gerekse kimyasal tedbirler çiftçiler tarafından alınmalıdır. Mercimek hasat ve harmanındaki kayıpları en aza indirmek için biçerdöver ayarlarının iyi yapılması gerekmektedir. Hasatta geç kalınması, bakla ve tane kayıplarına yol açmaktadır. Bu nedenle zamanında hasadın yapılması çok önemli. Özellikle Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde kırmızı mercimekte görülen tebeşirleşme için mutlaka ilaçlama yapılmalı. Mercimekte ekimden hasada kadar makineli üretimi öneriyoruz.

TÜRK MERCİMEĞİ KANADA MERCİMEĞİ İLE MUKAYESE EDİLEMEYECEK DERECEDE ÜSTÜN

Yerli ve ithal mercimek arasında nasıl bir fark var?

Ülkemiz Kanada mercimeği ile rekabet halinde. Dünyada en fazla mercimek üretimi ve ihracatını yapan ülke Kanada. Kanada mercimeği yemeklik kalitesi açısından yerli mercimeğimizden daha düşük kalitede. Tohumluk olarak kullanımı durumunda ise üretim bölgelerimize adaptasyonu iyi değil. Bütün bitkilerde olduğu gibi mercimekte de kaliteyi oluşturan etmen güneştir. Kalite ve aroma güneş tarafından oluşturulur. Ülkemiz mercimeği Kanada mercimeği ile mukayese edilemeyecek derecede üstünlüğü bulunuyor. Ayrıca yapılan araştırmalara göre ülkemiz mercimeklerinde 100-150 ppm üzerinde demir bulunurken Kanada mercimeklerinde bu değer 40-60 ppm civarındadır. Kanada mercimeklerini çorba kalitesi açısından yani kıvam ve aroma açısından değerlendirdiğimizde ülkemiz mercimeklerinin belirgin bir üstünlüğü vardır. Ayrıca Kanada mercimeğinde kalıntı sıkıntısı var.

Tüketicilere mercimek alırken nelere dikkat etmelerini tavsiye edersiniz?

Tüketiciler mercimek alırken yerli olanı tercih etsinler. Böcekli (burukuslu), tebeşirleşme olan mercimekler alınmamalıdır. Bunun yanında renginin parlak ve koyu olması istenir. Renginin solgun olmaması önemlidir.
Açıkta satılan mercimekler genelde karışık yani tek çeşidin olmadığı mercimeklerdir.  Bu tip mercimeklerin pişme kalitesi iyi değildir. Ayrıca taş, toprak, sap-saman olmamasına dikkat edilmelidir.

Ülkemizde mercimek üreticilerine yönelik destekler nelerdir?

Türkiye’de çeşitli ürünlere uygulanan fark ödemesi desteği, sertifikalı tohumluk kullanım desteği, mazot ve gübre desteği mercimek için de uygulanmaktadır. Türkiye Tarım Havzaları Üretim ve Destekleme Modeli Fark Ödemesi Mercimek Destekleri 2017 yılında kilogram başına 30 krş, yer altı sularının yetersizliği Bakanlık tarafından tespit edilen yerlerde ise ekimi yapılan mercimek için fark ödemesi desteğine ilave yüzde 50 olarak belirlenmiştir. Yurt içi sertifikalı tohum kullanım desteği dekar başına 20 TL, mazot ve gübre desteği 11 TL organik tarım desteği ise 3. kategori ürünler arasında yer alan mercimek için 30 TL olarak belirlenmiştir.