Dr. M. Erhan EKMEN    

Mantarın her zaman sofralarımızda ayrıcalıklı bir yeri olmuştur. Geleneksel mutfak kültürü nedeniyle dünyada en fazla mantar tüketen Çin, aynı zamanda üretimde açık ara liderdir. İkinci sırayı son 10 yılda üretimde yaptığı büyük atakla 10 kat ilerleme sağlayan İtalya almaktadır. Bu ülkeler, mantar üretiminde yüksek seviyede mekanizasyon ve otomasyona sahip, ileri teknolojiler kullanan gelişmiş ülkelerdir. Peki, niçin özellikle gelişmiş ülkelerde mantar yetiştiriciliğine bu kadar önem verilmektedir. Önemli nedenlerden biri, gelişmiş ülkelerin uzun vadeli tarım politikalarının altında yatmaktadır. Küresel ısınma, çevre kirliliği, bilinçsiz kullanım nedeniyle verimli tarım alanlarında meydana gelen azalmaya karşı alternatif üretim yöntemleri aranmaktadır. Bu açıdan mantar yetiştiriciliği, verimli tarım arazisi gerektirmemesi, üstelik çevresel atıkları kullanarak yiyecek, yem ve gübreye dönüştürebilmesi nedeniyle öne çıkmaktadır. Yani hızla artan nüfusu beslenmek için kaynakların verimli bir şekilde kullanılmasını sağlayan önemli çevre dostu bir üründür.

Ülkemiz mantar üretiminde en temel problem maliyettir. Öncelikle yetiştirme ortamı olan kompost büyük fiyatlarla dışarıdan temin edilmekte, hastalık ve zararlılarla mücadele konusunda yeterli bilgiye ulaşılamadığı için doğru ilaçlar kullanılamamaktadır. Bir de enerji maliyetleri hesaba eklenince durum iyice zorlaşmaktadır. Ama daha da önemlisi yıl boyunca sürekli üretim yapılmasına imkan verecek yani üretimi 10 kat arttırabilecek iklimlendirme veya otomasyon sistemleri kullanımı yaygın değildir. Bunlara sahip büyük ölçekli entegre işletme sayısı yetersizdir. Bu durum hem verimi, hem de ürün kalitesini doğrudan olumsuz etkilemektedir. Aslında esas problem, ülkemizde mantar üretiminin büyük bir çoğunluğunun, küçük aile tipi işletmeler tarafından yapılmasıdır. Çünkü yetersiz finansmana sahip bu küçük işletmelerin hiçbiri, yukarıda sıralanan sorunları tek başlarına çözebilecek güce sahip değildir. Türkiye’de mantar sektöründeki büyümenin devam etmesi ve sektörün sorunlarının çözümü için üreticinin mutlak surette örgütlenmesine ihtiyaç vardır.

SEKTÖRÜN 5 YIL İÇİNDE YÜZDE 10 BÜYÜYECEĞİ TAHMİN EDİLİYOR

Dünya çapında 2017 yılı itibariyle yaklaşık 39 milyar dolar ticaret hacmine sahip mantar sektörüne yönelik hemen her kıtada yıl boyunca birçok fuar ve konferans düzenlenmektedir. FAO kaynaklarına göre, önümüzdeki 5 yıl içinde ticaret hacminin yüzde 10 oranında artacağının tahmin edildiği düşünülürse, ticarete yönelik bu kadar çok fuar yapılmasının nedeni ortaya çıkmaktadır.

Dünyada en büyük üretimi yapan ve ürettiğinin de neredeyse yarıdan fazlasını tüketen Çin’in en üst üretici örgütü olan Çin Yenilebilir Mantar Derneği (China Edible Fungus Association - CEFA), aslında Çin Tedarik ve Pazarlama Kooperatifinin bir parçasıdır. Dernek ticaretin yanı sıra bilimsel araştırmalar ile öne çıkmaktadır. Son 15 yılda İtalya’nın büyük gelişim göstermesinin ardında ise İtalyan Mantar Üreticileri Derneği (Associazione Italiana Fungicoltori) yer almaktadır. Profesyonel bir ticari kuruluş olan Dernek, 1961 yılında yaklaşık 100 yıllık bir geçmişe sahip üreticilerin ve kooperatiflerin yüzde 80’inin bir araya gelmesiyle kurulmuştur. Üretim zincirinin her aşamasında standartları sertifikalandırmakta ve ürün kalitesini yükseltmekte, pazarlarda ise geniş çaplı dağıtımları yürütmektedir.

İrlanda’da Ticari Mantar Yetiştiricileri Kooperatifi (Commercial Mushroom Producers Co-Operative Society Ltd-CMP), 1996 yılında 600 üreticinin bir araya gelmesi ile kurulmuştur. Kooperatif, 1999 yılında AB mevzuatına göre oluşturulan Sebze Üretici Örgütüne dönüşmüştür. Ortaklarının kârlılıklarını ve piyasada sürdürülebilir üretim yapmalarını sağlamaktadır. Benzer yapının Hollanda’da Sebze Üretici Örgütü (Southern Agriculture and Horticulture Organization- ZLTO) altında olduğu ve hatta milli mantar günü bile kutladıkları bilinmektedir. Avrupa’daki mantar kooperatifleri, 1980 yılında kendi aralarında COPA-COGECA adı verilen en üst çiftçi kooperatifleri örgütünün altında bir araya gelerek Avrupa Mantar Yetiştiricileri Grubu’nu (European Mushroom Growers’ Group.-GEPC) kurmuşlardır. Grubun Belçika, Fransa, Danimarka, Almanya, Macaristan, İrlanda, İtalya, İspanya, Hollanda ve Polonya’dan 16 üyesi bulunmaktadır. Bu ülkelerin toplam üretiminin yüzde 90’ını temsil eden Grup, ortaklarına: piyasanın durumu, uluslararası pazarların izlenmesi, bitki sağlığı ürünleri, ticari görüşmeler, tanıtım, teknik ve araştırma, AB Ortak Piyasa Düzenleri konularında hizmet vermektedir.

KORKUTELİ’NDEKİ KOOPERATİFİN 1500’DEN FAZLA ORTAĞI VAR

Ülkemizde 5200 sayılı Üretici Birlikleri Kanunu kapsamında kurulmuş 7 adet mantar üreticileri birliği bulunuyor. Bunlardan Yalova, Samsun, Niğde ve Konya’daki 5 tanesi halen faal; toplam üye sayısı ise 100. Mantar üreticileri ağırlıklı olarak 1163 sayılı Kanun’a istinaden kurulan kooperatifler altında faaliyet göstermekte.

Bursa, Samsun, Konya, Kayseri, Antalya, Aydın, Ankara ve İzmir’de ise üretim ve pazarlama kooperatifleri bulunuyor. Bunlar özellikle kendi misel, kompost ve tohumlarını üreten ve maliyeleri ciddi oranda aşağı çeken kooperatiflerdir. Ayrıca oluşturdukları ortak alanlarda, iklimlendirme ve otomasyona sahip büyük tesisler kurmak üzere TKDK ve KOSGEB gibi kuruluşlara hibe veya Ziraat Bankasına finansman başvurularında bulunmak için projeler hazırlamaktadırlar. Bu arada Tarım Kredi Kooperatifleri de üretim desteği vermektedir. Antalya Korkuteli’ndeki kooperatif 1500’den fazla ortak çiftçi ile ülkemizde bu alanda önder üretici örgütlerinden biridir. Bu arada kooperatiflerimizden 4 tanesi kadın girişimcilik açısından oldukça dikkat çekicidir. Aydın-Karacasu, İzmir-Kirazlı ve Bursa-Gürsu ve Orhangazi’de kadın ortaklar tarafından kurulan kooperatifler, kadın üreticilerimizin nasıl başarılı olabileceklerini gösteren güzel örneklerdir. Bunlara ilave olarak, üreticimizin dernek şeklinde örgütlendikleri de görülmektedir. Asya Mantar Üretici Üreticileri Derneği, Kayseri ve Ankara’da İstiridye Mantar Derneği, Ordu ve Antalya Korkuteli’nde Mantar Üreticileri Derneği sektörde özellikle mantarın beslenme açıcından önemini anlatmayı amaçlayan aktif örgütlerdir.

Birim alandan daha fazla gelir getiren ve çevreci yöntemler nedeniyle geleceğin sektörü olarak görülen mantar yetiştiriciliğinde, ülkemizin sahip olduğu ciddi potansiyelin değerlendirilebilmesi gerekmektedir. Bunun için maliyetleri azaltabilecek, üretici gelirlerini arttırabilecek ve sektörün sorunlarını çözebilecek üretici örgütlerine ihtiyaç vardır. Özellikle de kadın girişimci ortaklara sahip kooperatiflerimiz, AB’deki emsalleri gibi üretimdeki büyümenin artarak devam ettirilmesini ve sürekliliğini sağlayacak yenilikleri getirecek görevleri üstlenmelidirler.