Müge ÇEVİK    

Ülkemizde kullanılmakta olan sulama sistemleri hakkında bilgi verir misiniz?

Ülkemizde, kamu kaynakları kullanılarak inşa edilen sulama tesisleri ve çiftçilerimizin kendi imkanları ile kurdukları sulama tesisleri bulunuyor. Ekonomik olarak sulanabilir 8,5 milyon hektarlık tarım arazilerimizin yaklaşık 6,5 milyon hektarı sulamaya açılmış durumda. Kalan kısmın sulamaya açılması ile ilgili çalışmalar devam ediyor. Sulama sistemleri, cazibeli veya basınçlı olarak sınıflandırılabildiği gibi klasik veya modern sulama sistemleri olarak da sınıflandırılabilir. Yağmurlama sulama sistemleri ve damla sulama sistemlerini yaygın olarak kullanılan modern sulama sistemleri olarak belirtebiliriz.

BASINÇLI SİSTEMLER SUDAN, ENERJİDEN, İŞÇİLİKTEN TASARRUF SAĞLIYOR

Basınçlı sulama sistemlerini kullanmanın tarımsal araziler için yararları nelerdir?

Basınçlı sulama sistemleri, suyun etkin ve tasarruflu olarak kullanılabildiği sistemlerdir. Basınçlı sulama sistemleri, ilk yatırım imkanları pahalı olmakla birlikte, sudan, enerjiden ve işçilikten tasarruf sağlar. Sulamanın yanında, gübreleme ve ilaçlama kolaylığı sağlar. Ayrıca bilinçsiz sulamadan kaynaklanan drenaj problemlerinin oluşmasına engel olur. Suyun ve gübrenin kontrollü verilmesi hem verim artışını hem de doğal kaynaklarımızın sürdürülebilirliğini sağlar. Özellikle su kaynaklarımızın kıt olduğu ve sulanabilecek arazilerimize yetmediği düşünüldüğünde, modern sulama sistemleri mevcut su kaynaklarımızla daha fazla alanda sulu ziraat yapmak ve daha fazla ürün elde etmek için hayati önem taşımakta.

YER ALTI DAMLA SULAMA YER ÜSTÜNDEN DAHA AVANTAJLI

Basınçlı sulama sistemleri ve bu sistemlerin sağladığı su tasarruf miktarları nelerdir?

Basınçlı sulama sistemleri ile yüzde 30-50 oranında su tasarrufu sağlanabilmekte. Bu: konum, iklim, bitki, toprak ve projenin diğer faktörleri ile farklılıklar arz etmekte. Son günlerde toprak altı damla sulama tesisleri de kuruluyor. Araştırma enstitülerimizin raporlarına göre yer üstü damla sulamadan yer altı sulamaya geçiş ile ilave yüzde 16-20 oranlarında su tasarrufu sağlanabiliyor.

Yüzey sulama ve basınçlı sulama sistemleri arasındaki farklardan bahseder  misiniz?

Bitkiler, ihtiyaç duydukları suyu ekildikleri veya dikildikleri topraktan alırlar. Salma sulama sisteminde,  suyun kaynağından, bitki kök bölgesine kadarki iletimi ve dağıtımı yerçekiminden faydalanılarak yapılır. Yani topoğrafik yükseklik farklılıklarından yararlanılarak suyun taşınması sağlanır. Basınçlı sulama sistemlerinde ise suyun yolculuğu kapalı boru içerisinde ve basınçla gerçekleşir. Suyun tarla içi dağıtımında yağmurlama veya damla sulama dediğimiz teknik kullanılır. Bunun için damlatıcıların yer aldığı boru içerisinde en az 0,5 atülük basınca ihtiyaç duyulmaktadır. Yağmurlama başlıkları için ise en azından 1,5 atülük basınca ihtiyaç vardır. Doğal koşullarda basıncın sağlanamadığı durumlarda bu basıncın sağlanması için sisteme bir motopomp ilave edilmesi gerekmekte ve bu da ek enerji maliyeti anlamı taşımaktadır.

FAZLA SU TABAN SUYUNU YÜKSELTİYOR

Salma sulama (yüzey sulama)da, su sarfiyatı fazladır. Ayrıca yoğun işçilik istemesi de, kırsalda iş gücü bulmanın gün geçtikçe zorlaştığı bu günlerde, iş gücü giderlerini daha da artırmaktadır. Salma sulamada yetersiz veya zayıf iş gücü ile artan kontrol güçlüğü fazla su kullanılmasına neden olmaktadır. Bu durum tarlalarımızda taban suyunun yükselmesine neden olmakta, tuzluluk, alkalilik ve çoraklaşma sorunlarına yol açmaktadır. Örneğin 150 bin hektar alanı kapsayan Şanlıurfa Harran ovasında, bilinçsiz, kontrolsüz sulama nedeniyle 70 bin hektarlık arazi çoraklaşmıştır. Bu alanları yeniden kazanmak için büyük miktarlarda ödenek ve emek harcanmak zorunda kalınmıştır.

Basınçlı sulama sitemleri ile su, gübre ve işçilik gibi girdilerden tasarruf sağlanıyor. Sulamanın kontrollü yapılması sayesinde giderler azalıyor, verim ve gelir artışları görülüyor.

SULAMA SİSTEMLERİMİZİN YÜZDE 20’Sİ BASINÇLI

Ülkemizde hangi sulama sistemleri hangi oranlarda kullanılıyor? Basınçlı sulama sistemlerini artırmak için yapılan çalışmalar ve oran olarak ulaşılmak istenen hedef nedir?

Ülkemizdeki sulama sistemlerinin yüzde 80’i cazibeli, yüzde 20’si ise basınçlı modern sulama sistemleri. Cazibeli sistemlerde su: toprak, beton kanal veya kanaletlerde arazilere ulaştırılıyor, dağıtılıyor. Basınçlı modern sistemlerde ise kapalı ve/veya basınçlı borularla iletilir ve/veya dağıtılır. Parsel başına ulaşan su yağmurlama ve damla sulama sistemleriyle bitkiye verilir. Ülkemizde yağmurlama ve damla sulama sistemleri malzemeleri üretiliyor ve yaygın halde kullanılıyor.

DSİ Genel Müdürlüğümüzce inşa edilen ve izlenen sulama tesislerimizin yüzde 37’si klasik, yüzde 41’i kanaletli ve yüzde 22’si de borulu sistem. Değerlendirme kapsamına alınmış sulama projelerinin yüzde 67’si yüzeysel sulama, yüzde 18’i yağmurlama sulama ve yüzde 14’ü damla sulama projesi olarak gerçekleştirilmiş ve işletmeye alınmış durumda.
Basınçlı sulama sistemlerinin oranını artırmak için, öncelikle yeni sulama projeleri kapalı ve basınçlı yapılmakta. Mevcutta kullanılan sulama şebekelerinin de kapalı ve basınçlı hale dönüşmesi için rehabilitasyon projeleri hazırlanmakta ve uygulanmakta.

SON 13 YILDA 26 BİN PROJEYE 455 MİLYON TL HİBE VERİLDİ

Tarımsal sulama destekleri hakkında bilgi verir misiniz?

Bakanlığımızca su tasarrufu sağlayan modern sulama sistemleri 2006 yılından beri yüzde 50 hibe ile destekleniyor.  Bu güne kadar 190 bin hektarlık alanı kapsayan 26 bin projeye 455 milyon TL hibe desteği verilmiş durumda. Ayrıca 2006-2011 yılları arasında toplu sulama sistemlerine yüzde 75 hibe desteği verildi. Bu kapsamda 630 adet toplu sulama sisteminin rehabilitasyonu ile 28 bin hektar alan modern sulama sistemine kavuşturuldu. Verdiğimiz destekleme tutarı yaklaşık 99 milyon TL olarak gerçekleşti. Ayrıca Tarım Kredi Kooperatiflerinin ve T.C. Ziraat Bankasının çiftçilerimizin sulama projeleri veya ekipmanları almaları ile ilgili projelerine verdiği uygun ödeme koşullarındaki kredilerin faizleri Bakanlığımızca karşılanmakta. Yani çiftçilerimiz buralardan faizsiz, uzun vadeli kredi kullanabilmekteler. Bu kapsamda çiftçilerimizin sıfır faizli 288 bin projesine 3,457 milyar TL kredi verilmiş durumda.

Ülkemizde büyük sulama tesisleri kamu tarafından gerçekleştiriliyor. Bu tesislerin işletilmesi, kullanıcılarının üyesi olduğu, birlik veya kooperatif gibi sivil toplum kuruluşlarınca sağlanıyor. Kamu bu tür sulama projelerinden ekonomik ömürlerini tamamlamış veya yenilenmesi ihtiyacı doğmuş olanların rehabilitasyonuna da uzun vadede ve uygun geri ödeme koşulları sağlayarak destek oluyoruz.
Bazı arazi toplulaştırma projeleri içerisinde, Tarla İçi Geliştirme Hizmetleri kapsamında mevcut sulama sistemleri rehabilitasyonu yapılabiliyor. Bu sayede hem sulamadan hem de toplulaştırma projesinden elde edilen fayda artıyor. Dış kredili kırsal kalkınma projeleri kapsamında da bazı küçük sulama tesisleri inşa edilirken eski sulama tesisleri rehabilite edilebiliyor. Bir başka destek ise tarımsal sulamada kullanılan elektrik enerjisinin daha düşük tarifelerde verilmesi.

YAKLAŞIK 14 MİLYON 500 BİN METRE DRENAJ BORUSU TESİS EDİLDİ

Ülkemizdeki drenaj uygulamaları hakkında bilgi verir misiniz?

Sulama projeleri kapsamında sulama kanallarının yanında açık drenaj kanalları da tesis ediliyor. Bazı alanlarda açık tahliye kanalları yeterli gelmiyor. Bu gibi alanlarda yapılması gereken tarla içi dren (yüzey altı borulu drenaj) sistemlerinin  kurulmasıdır. Ülkemizde tarla içi drenaj sistemleri (kapalı drenaj sistemleri), Mülga Toprak-Su ve Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü ile İl Özel İdarelerince; 2010 yılına kadarki süreçte Konya Ovası, Aksaray Ulu Irmak sulama sahası, Adana Seyhan-Ceyhan Ovası, Osmaniye Kadirli Ovası, Denizli Sarayköy Ovası, Şanlıurfa Harran Ovası, Amasya Suluova, Samsun Terme, Iğdır Ovası, Kahramanmaraş Narlı Ovası’ nda yapılmıştır.

2010 yılı ve sonrasında Tarım Reformu Genel Müdürlüğü uhdesinde Harran Ovası’nda, Amasya Suluova-Geldingen Ovası ve Merzifon’da , Denizli Sarayköy Ovası’nda, Adana Seyhan-Yumurtalık Ovası’nda, Osmaniye Kadirli Ovası’nda ve Mersin Tarsus Ovası’nda olmak üzere toplamda 105 bin ha alana kapalı drenaj şebekeleri (yaklaşık 14 milyon 500 bin metre drenaj borusu) tesis edilmiştir. Bu sistemler açık drenaj kanallarına mansaplanmıştır. Bunların bakımları mutlak suretle yapılmalıdır.  Çoğunlukla düze yakın arazilerde çok düşük meyillerle suyun tahliye edilmeye çalışılması titiz bir çalışmayı gerektiriyor. Tarımsal yüzey altı drenaj projeleri; malzemesi, inşası, lazerli sistemlerle meyilleri verilen, kazısı ve boruların döşenmesi, pahalı iş makineleri ile gerçekleştirilen ve aynı zamanda  teknik personellerin kontrol ve refakatiyle yapılması gereken projeler. Ülkemiz tarım arazilerindeki sorunlu alanlar ve daha önce yapılan ekonomik ömrünü tamamlamış olan tarla içi drenaj sistemlerinin yeniden planlanması ve inşasıyla tarımdaki verim, kalite ve maliyetler en elverişli duruma muhakkak getirilmelidir. Sulama sistemlerinin modernizasyonu ile tesislerinin etkin yönetimi ülkemiz tarımı için büyük önem taşımaktadır. Ancak sulama yapılan her bölgede taban suyu ve/veya tuzluluk-çoraklaşma sorunu göz önüne alınarak yüzey drenaj, derin drenaj ve yüzey altı borulu drenaj sistemleri dikkatli bir şekilde planlanmalıdır. Sadece sulama yönteminin iyileştirilmesi; topografik, bölgesel ve karakteristik olarak da ortaya çıkabilen yukarıdaki sorunların çözümünde yeterli olmayacaktır.

SULAMADA OTOMASYON SİSTEMLERİN KULLANIMI ARTIYOR

Sulama sistemleri ile ilgili yeni teknolojiler nelerdir?

Suyu etkin kullanan modern sulama sistemleri genel olarak yağmurlama, damla veya sızma şeklindedir. Özellikle kullanılan malzemelerde her geçen gün yenilikler yaşanıyor. Önceleri tarla içi sulama boruları PVC iken şimdi yerini PE borular almış durumda. Online (dıştan geçik) damla sulama boruları inline (içten geçik) haldedir. Artık basınç kontrollü damlatıcılar yaygın halde kullanılıyor. Yüzey altı damla sulama sistemleri meyvelerimizde ve bağlarımızda kullanılabiliyor. Büyük çaplı sulamalar için pivot sulama sistemleri veya birden çok alana hizmet edebilen, taşınabilen tamburlu sulama sistemleri kullanılıyor.

Diğer bir gelişme türünü otomasyon sistemlerinin projelerde yer alması olarak belirtebiliriz. Elektrikle çalışan vanaların kullanımı ile sulama projelerinde sulama aralığı ve miktarlarının programlanabilmesi imkânı elde edildi. Gün geçtikçe daha hassas hale gelen sensörlerin kullanımı ile bitkinin ihtiyacı nispetinde sulama yapılması sağlanmaya çalışılıyor. Güneş enerjili çalışan veri kayıt ediciler, kablolu veya radyo frekanslı data ileten, depolayan raporlayan otomasyon sistemleri,  GSM şebekeleri ile uzaktan erişimler ile kontrol edilebilir hale gelmiş durumda.

Sulama sistemleri ile ilgili söz konusu gelişmeleri çiftçilere ulaştırmak için nasıl bir yöntem izleniyor?

Sulama sistemlerinde gelişmeler, öncelikle Bakanlığımız araştırma enstitülerinde denemeye tabii tutuluyor ve kontrol ediliyor. Neticeleri uygun olan yenilikler toplantılar, tarla günleri gibi etkinliklerle tanıtılıyor. Bakanlığımız ilçe düzeyinde yapılanmaya sahip. Merkez dahil eğitim, yayım konusunda yetişmiş personelimiz ve kurumsal ağımız mevcut. Yenilikçi teknolojiler, çiftçilerimize afiş, broşür el ilanları gibi materyaller ile kimi yenilikler kurumlarımızda veya mahallinde yapılan bilgilendirme toplantılarıyla çiftçilerimize ulaştırılıyor. Örneğin sulamada ihtiyaç duyulan enerjinin güneş enerjisinden sağlanması ile ilgili “Güneş pilli sulama kanalı pilot projesi” sonuçlandırılmış ve tanıtım çalışmaları her platformda devam etmekte.