Hülya OMRAK     İbrahim BAĞCI 

Ülkemizde sakız ağacı nerede yetişiyor?

Sakız ağacı, Akdeniz Bölgesi’nde yabani olarak yetişen, her zaman yeşil, önemli bir maki elemanıdır. Özellikle Çeşme – Karaburun (Batı Ege) arasında yoğun olarak yetişiyor. Sakız ağacı, her zaman yeşil olması ve toprağı örtmesi sebebiyle toprak erozyonunu önlemeye de yardımcı olan, orman yangınlarında bile kısa sürede kendini yenileme kapasitesine sahip bir ağaç. Sakız ağacının çok çeşitli varyeteleri var ancak sakız veren varyetesi sadece İzmir Çeşme Yarımadası’nın olduğu yerde ve Yunanistan’ın Sakız Adası’nda var. Sakız veren tür sakız ağacının bir kültür formu. Bu tür Türkiye’de çok az miktarda yetişiyor. 2008’de yapılan kayıtlara göre 300 tane sakız veren ağacımız var. Aslında geçmişte Sakız Adası’nda bulunan miktar kadar sakız ağacının İzmir’in Çeşme Yarımadası’nda da bulunduğu ve yörenin önemli bir sakız üretim merkezi olduğu biliniyor. Fakat Yarımada’da son yıllarda kırsal nüfusun azalması, sakız ağaçlarının kesilerek kereste olarak değerlendirilmesi ve mübadeleyle birlikte göç eden yerel halkla birlikte mevcut üretim kültürünün kaybolması gibi sebeplerden, sakız ağacı yetiştiriciliği olumsuz etkilenmiş.

100 BİNE YAKIN SAKIZ FİDANI YETİŞTİRDİK

Orman Genel Müdürlüğünün sakız ağacının yetiştirilmesi ve çoğaltılması konusunda verdiği destekler neler?

Sakızla ilgili bir eylem planı başlattık. Orman Genel Müdürlüğü olarak 2014 – 2019 yıllarını kapsayan dönemde beş yıllık eylem planı hazırladık. Bu yıl eylem planı sona eriyor ama biz devam ettirmeyi düşünüyoruz. Sayın Bakanımızın da bu işe yeniden dikkat çekmesiyle eylem planını revize ediyoruz. Revize ile birlikte çok daha geniş alanlarda yaklaşık 5 bin dekarlık bir arazide yeniden sakız fidanları dikmek suretiyle yeni bir sakız ağaçlandırması yapacağız. İnşallah önümüzdeki yıllarda sakız ithalatı yapan ülke konumundan sakız ihracatı yapan ülke konumuna geçeceğiz. Verimin en iyi sağlandığı yer olan Çeşme Yarımadası’nda ağaçlandırma çalışmalarına devam edeceğiz. Orman Genel Müdürlüğü olarak bugüne kadar 100 bine yakın sakız fidanı yetiştirdik. Bir kısmını kendi sahalarımıza diktik, bir kısmını da vatandaşlarımıza dağıttık.

YENİ HEDEFİMİZ 5 BİN DEKARLIK ALANDA SAKIZ AĞAÇLANDIRMASI YAPMAK

Sakız Eylem Planı doğrultusunda şu ana kadar yaptığınız çalışmalar neler? Hedeflediğiniz noktaya ulaşabildiniz mi?

Sakız, odun dışı ürünler kapsamında değerlendirdiğimiz bir ağaç türü. Sakız Eylem Planı ile sakız ağaçlarının önce mevcut durum tespitini yapmayı amaçladık. Daha sonra ise sakız üretim maksatlı ormanlar oluşturup, yok olmakta olan üretim kültürünü yeniden canlandırmayı hedefliyoruz. Özel sektörde de bu işe kısmen girenler var, onlara da destekler veriyoruz. Bu çalışmalarımız içinde özel alanlarda ağaçlandırma yapmak isteyen gerçek veya tüzel kişilere saha tahsis etmek, fidan temini sağlamak var. Tabii en önemli amacımız yöre ve ülke ekonomisine gelir sağlamak. Eylem planı ile 1150 dekarlık bir sakız ormanı kurulması hedeflendi, bugüne kadar 660 dekarlık alanda sakız ormanı kuruldu. 2019 yılı hedefi ise 490 dekar alan.

5 YAŞINA GELDİĞİNDE VERİM ALINABİLİYOR

Sakız ağacı ile ilgili yaptığımız çalışmalar daha çok yeni, ağaç ancak 15 yaşına geldiğinde verim elde edebiliyoruz. Sakız ağacı ile ilgili 4–5 yıllık eylem planını incelediğimizde tam da arzu ettiğimiz seviyeye ulaşamadığımızı gördük. Tabi bunun zorlukları da var. Sakız hakikaten aşı zor tutan bir tür. Sakız veren türlerin aşısında başarılı olmak ancak yüzde 50–60’larla mümkün. Şu an için bizim aşılamada başarı oranımız yüzde 30–40’larda. Pistacia lentiscus’tan (sakız ağacı) tohumlar alıyoruz, bu tohumlardan fidanlıklarda fidanlar üretiliyor, iki yıllık sürede belirli bir kalınlığa geldiğinde, varyete chia dediğimiz sakız veren türden aşılayarak sahalara dikiyoruz. Diğer bir metot ise havai köklendirme dediğimiz, sakız vermeyen sakız ağacı türünün bir dalına sakız veren diğer ağaçtan bir materyel alarak, dalı sararak havada köklendirme yapıyoruz. Bu her iki yöntemi yapabilmek zor ve meşakkatli bir iş, ancak binlerle, iki binlerle ifade edilebiliyor.

Revize edilecek yeni eylem planı ile 5 bin dekarlık bir alanda sakız ağaçlandırması yapmayı hedefliyoruz.  5 yıllık süreçte yaklaşık 200 bin adet aşılı sakız ağacı dikilmesi planlanıyor. Bu da 70 ton sakız elde etmek demek. Ülke ekonomisine ciddi katkısının olacağını düşünüyoruz. Yani biz bu önümüzdeki 5 yıllık süreçte ihtiyacımızdan çok daha fazlasını üretmiş olacağız.

SAKIZ AĞACI DİKMEK İSTEYENLERE DESTEKLER VERİYORUZ

İsteyen sakız ağacı yetiştiriciliği yapabilir mi?

Özel sektörden, gerek bozuk orman arazileri, gerek hazine arazileri, gerekse tapulu arazilerinde sakızla ağaçlandırma yapmak isteyenlere destek veriyoruz. Örneğin orman köylüsü olup da o köyde ikamet eden kişilere diğer ağaç türlerinde olduğu gibi sakız ağacı noktasında da destekler veriyoruz. Özel ağaçlandırmalarda belli kriterlerimiz var. Özellikle kıyı kenar çizgisinden 2 km mesafede özel ağaçlandırma için alan tahsisi yapmıyoruz. Ancak yapacağımız yönetmelik değişikliği ile sakız için istisna getiriyoruz. Çünkü sakızın en iyi yetiştiği alan Çeşme Yarımadası. Orda denize sıfır da olsa, uygun bir bozuk orman arazisi varsa bu saha üzerinde özel ağaçlandırma yapmak isteyen vatandaşlara bir ayrıcalık tanıyarak sakız üretiminin artmasına yardımcı olmaya çalışıyoruz.

Dünyada sakız ağacının yetiştiği başka yerler var mı?

Dünya sakız üretiminin tamamına yakını Yunanistan tarafından karşılanıyor. Sakız Adası’nda sakız ağacı varlığının 1–1,5 milyon adet olduğu biliniyor.

SAKIZ AĞACI LOKAL BİR İKLİMDE YETİŞEBİLİR

Sakız ağacının yetişebilmesi için uygun olan koşullar neler?

Sakız ağacı lokal iklimde yetişen bir ağaçtır. Sıcak ve kurak Akdeniz ikliminde, deniz kıyılarında; sığ, taşlı (kayalık), güneşli yerlerde, fakir topraklar üzerinde gelişebilir, kireç, deniz suyu ve rüzgara dayanır. Deniz seviyesinden olan yüksekliği sıfır metre ile 500 metre arasında olan bölgelerde yayılış gösterir. Türkiye için Çeşme Yarımadası ve Muğla’nın bir kısmı bu ağacın yetişmesine uygun bir iklime sahip. Aşılama yapmak suretiyle farklı yerlerde de yetiştirilebilir belki ama en optimum yetiştiği yerler buralar.

Reçineler toplandıktan sonra hangi işlemlerden geçirilir?

Elde edilen sakızlar; toz, toprak, taş gibi yabancı maddelerden temizlenir sonra sakızlar, içine sabun tozu konmuş olan soğuk suda çalkalanır. Temiz suda durulanarak, bez üzerine kurutulmak üzere serilir. Kuruyan sakızların üzerine yapışmış olan yabancı maddeler ufak çakı yardımı ile temizlenir. Temizleme sonrası, iriliklerine göre sakız damlaları boylarına ayrılır. Çoğu zaman üretilen 100 gram sakızın 11 gramı Pitta (köpük görünümlü), 27 gramı İri Gözyaşı, 62 gramı da Ufak Gözyaşı olmaktadır. Elde edilen sakız, kalitesinin korunması için eksi 20 0C’ de muhafaza edilmelidir.

EKONOMİK GETİRİSİ YÜKSEK BİR ÜRÜN

Bu ağacın ekonomik değeri nedir? Damla sakızının kullanım alanları hakkında bilgi verir misiniz?

Sakız, gıda sanayiinde, tıpta, kozmetikte, eczacılıkta kullanılan bir ürün. Ekonomik olarak baktığımızda Sakız Adası’nda her yıl ortalama 250 ton sakız üretiliyor. Bundan da Yunanistan 20 milyon euro civarında her yıl gelir elde ediyor. Bizim Çeşme Yarımadası’ndaki 300 ağaçtan 20 kg civarında bir sakız üretimimiz var, bu da çok dikkate değer bir rakam değil maalesef. Dünya piyasalarında sakızın kilogram fiyatı 150–200 euro arasında değişiyor. Olgun bir ağaç, 15 yaşına geldiğinde ancak sakız verebiliyor. Bir ağaç da yılda 350 gr’dan fazla sakız veremiyor. 2,5 ağaçtan 1 kg sakız elde edebiliyoruz.

Sakız ağacını çoğaltma çabaları daha çok ekonomik sebeplerle mi yoksa türü korumak amaçlı mı yapılıyor?

Türkiye’nin geçmişinde sakız ağacı üretim kültürü var. Sakız, Osmanlı mutfağının önemli bir ham madde kaynağıydı. Bizim böyle bir kültürümüz var, bunun yanında ciddi bir ekonomik değeri de var; Bu sebeple sakız ağacı üretiminin desteklenmesi gerektiğini düşünüyoruz. Biz her yıl yaklaşık 600 bin dolara yakın sakız ithalatı yapıyoruz. Madem potansiyelimiz var, neden ithal etmek durumunda kalalım.