Canan YALÇIN SEVER     Mehmet OĞUZ 

Son zamanlarda dünyada ve ülkemizde su kaynaklarının giderek azaldığına dair birçok haber duyuyoruz. Şu anda dünyada ve ülkemizde kullanılabilir su kaynaklarının miktarı nedir? Bu kaynaklar yeterli midir?

Dünyadaki toplam su kaynakları miktarı yıllık 43 bin 750 kilometreküp, Türkiye’de ise toplam teknik ve ekonomik olarak kullanılabilir yer altı ve yer üstü su miktarı 112 milyar metreküp olduğu tahmin edilmektedir.

Nüfus artışı, sosyoekonomik gelişmeler, artan gıda/enerji ve su ihtiyaçları ile iklim değişikliğinden kaynaklanan baskılar sebebiyle su ihtiyacı artıyor. Öyle ki artan sektörler arası çekişme (içme&kullanma-tarım-sanayi-enerji) sebebiyle ekosisteme yetecek kadar su kalamaması tehlikesi de bilimsel olarak tartışılıyor. Ülkemiz özelinde durumu sayısallaştırmak için TÜİK belediye su istatistiklerine bakıldığında “dağıtılan su miktarı (m3/yıl)” sürekli olarak artmaktadır.  Türkiye genelinde belediyeler tarafından dağıtılan su miktarı 2004 yılında yaklaşık yıllık 2 milyar metreküp iken 2018 yılında ilgili su miktarı 4 milyar metreküpü geçmiştir.

Mevcut su kaynaklarının miktarının artmadığı gerçeği göz önünde bulundurulduğunda gerek dünyada gerekse ülkemizde artan nüfusla beraber su, gıda, enerji ihtiyaçlarının artmasıyla mevcut su miktarının yeterli olmayacağı aşikardır. Artan su ihtiyaçları ve azalan su miktarları sonucunda ise günümüzde “bazı bölgelerde” ya da “bazı dönemlerde/mevsimlerde” yaşanan su sıkıntılarının yaygınlaşacağı ve sıklaşacağı bazı bilimsel araştırmalarda öngörülmektedir.

2000 yılı verileri dikkate alındığında Türkiye’de kişi başına düşen kullanılabilir su miktarı ise yıllık 1650 metreküptür. Ancak, daha güncel verilere baktığımızda ülkemizde kişi başına düşen su miktarı yıllık 1519 metreküptür. Dahası, 2040 yılı için yapılan nüfus projeksiyonları beklentisi 100 milyon kişi ile kişi başına düşen su miktarının yaklaşık 1100 metreküpe düşeceği öngörülmektedir. Bu durum, Türkiye’nin su stresi çeken bir ülke olarak kabul edilmesi gerektiğini ve yakın bir gelecekte su fakiri bir ülke olabileceğini göstermektedir.

Suyun etkin ve verimli kullanımı için yürüttüğünüz projelerden kısaca söz edebilir misiniz?

Öncellikle teknik/bilimsel projeleri anlatayım isterseniz. Ergene Havzası’ndaki nüfusu 10 bin ve üzeri ilçe belediyelerin evsel atık sularının arıtma sonrasında sulamada kullanılabilirliği araştırılarak, bu atık suların sulamada kullanılabilmesi için arıtma prosesi gerekliliklerinin tespit edilmesi maksadıyla "Ergene Havzasında Arıtılmış Atık Suların Sulamada Kullanılmasının Uygulanabilirliğinin Araştırılması Projesi" gerçekleştirildi. Proje kapsamında: mevcut ürün deseni için gerekli olan sulama suyu kalitesi ve atık su karakterizasyonu dikkate alınarak arıtma ihtiyaçları tespit edildi. Ayrıca arıtılmış atık suların doğrudan sulama amacıyla kullanılması ve uygun alanlarda depolanması gibi alternatifler değerlendirildi.

"GAP Bölgesinde Sulamadan Dönen Suların Kontrolü ve Yeniden Kullanımı İçin Kalite İyileştirilmesinin Araştırılması Projesi"ni ise  2015-2017 yılları arasında yürüttük. Proje ile izleme çalışmaları kapsamında açık ve kapalı sulama sistemlerinden oluşan drenaj suyunun kalitesi 41 noktada tespit edildi, 11 noktada da yer altı suyu kalite izlemesi yapıldı. Harran ve Suruç Ovalarında Fırat'la ve sulamadan dönen sularla sulanan parsellerde tarla içi sulama verimleri değerlendirildi. Harran Ovası için su bütçesi hesaplandı ve Harran Ovası’nın sağ sahilinde 7 adet, sol sahilinde 10 adet Aday Depolama Alanı belirlenerek maliyetler hesaplandı. Depolama alanlarına yakın ve en düşük kotlarda yapay sulak alan yerleri belirlendi ve boyutlandırma (tasarım) yapıldı. Sulama sistemlerinin iyileştirilmesi, drenaj suyunun kalitesinin kontrolü, drenaj suların yönetimi ve arıtımı için alternatifler değerlendirildi.

Yine 2017-2019 yılları arasında yürütülen “Kullanılmış Suların Yeniden Kullanım Alternatiflerinin Değerlendirilmesi Projesi” ile Türkiye’de evlerde, sanayide, turizmde, enerji üretiminde ve tarım sektörlerinde kullanılan suların yeniden kullanımına yönelik alternatifler değerlendirildi.

Hali hazırda 3 Pilot Havzada Nehir Havzası Yönetim Planları (3NHYP Projesi) Kapsamında Ekonomik Analizler ve Su Verimliliği Çalışmaları için Teknik Yardım Projesi devam ediyor. Proje Akarçay, Batı Akdeniz ve Yeşilırmak Havzalarında nehir havza yönetim planlarının hazırlanması, ekonomik analizler, su verimliliği ve fiyatlandırılmasını kapsamaktadır. Yine Proje kapsamında: Akarçay, Batı Akdeniz ve Yeşilırmak havzalarında sırasıyla tarımsal, kentsel ve endüstriyel pilot bölgeler seçilerek nehir havza yönetim planları kapsamında ekonomik analizler ve su verimliliği çalışmaları yürütülüyor.

Sosyal projeler kapsamında ise su tasarrufu konusunda kamuoyunun bilinçlendirilmesi çalışmasını yaptık. Ulusal düzeyde toplumsal bilinç oluşturmak için su tasarrufu konusunda hazırlanan kamu spotları ulusal televizyon kanallarında ve sosyal paylaşım sitelerinde yayınlanmıştır. Su tasarrufu konulu afiş ve posterler hazırlanarak billboardlarda yayınlandı. Bu kamu spotları, afiş ve posterler ile halkın daha az su tüketen ürünlere yönlendirilmesini hedefledik.

Yine hem su kaynaklarımızın hem de ekonomik kaynaklarımızın korunması için önem arz eden içme suyu sistemlerindeki su kayıplarının önlenmesi çalışmalarını takip ediyoruz. İçme Suyu Temin ve Dağıtım Sistemlerindeki Su Kayıplarının Kontrolü Yönetmeliği ile idarelerin su kayıplarını azaltmaları için hedef yıllar ve oranlar belirlendi. Mevzuatın uygulanmasını kolaylaştırmak amacı ile de Su Kayıplarının Kontrolü El Kitabını ve Standart Su Dengesi Programını hazırladık, ABD Çevre Koruma Ajansı (EPA) tarafından geliştirilen EPANET 2 Hidrolik Model Yazılımı ve Kullanıcı Kılavuzunun dilimize tercime edilerek yerelleştirilmesini sağladık. Bahsi geçen çalışmaları belediyelerin istifadelerine sunduk. Ayrıca mevzuatın yayımlandığı tarihten itibaren her yıl, ilgili kurum ve kuruluşların da katılımı ile, su kayıplarının tespiti, kontrolü ve iyileştirme çalışmalarında belediyeleri teknik düzeyde desteklemek ve yol göstermek amacıyla eğitim programları düzenleniyoruz.

Sulama sistemlerinde suyun verimli kullanımı, su tasarrufunun sağlanması, su kayıplarının azaltılması, izinsiz kullanımların önlenmesi ve sulama suyu temin-dağıtım ve maliyetlerinin azaltılmasına ilişkin “Sulama Sistemlerinde Su Kullanımının Kontrolü ve Su Kayıplarının Azaltılmasına İlişkin Yönetmelik”i yayımladık.

Suyun verimli kullanımı için son zamanlarda su hasadı teknikleri uygulanmaya başlandı. Bu tekniklerden söz edebilir misiniz?

Su hasadı suyun yağışlı dönemlerde yüzey ya da yüzey-altından uygun tekniklerle toplanarak kuru (yağışsız) dönemlerde kullanılmasıdır. Su hasadı tekniklerini çatı yüzeyinden su hasadı, tarımsal su hasadı, mikro havza su hasadı olarak ayırabiliriz. Tarımsal su hasadında uygulanacak teknik kullanılan arazinin eğimi, bulunduğu iklim, yağış miktarı ve yetiştirilen ürün gibi parametrelere göre seçilmelidir. Mikro havza su hasadını ise ikiye ayırabiliriz. Eş yükselti sırtları, yüzey akış şeritleri, yarı dairesel (yamuk) seddeler, sıra arası sistemleri, küçük çukurlar, meskat, küçük havzalar (Negarim), eş yükselti teraslardan oluşan çiftlik mikro-su toplama alanları ile makro-su toplama alanlarını oluşturan vadi tabanı sistemleri (Küçük çiftlik göletleri, Vadi tabanı tarımı, Teras (Jessour) sistemi), vadi dışı sistemler (Su dağıtım sistemleri, Havuzlar, Yamaç akışlı sistemler).

Su hasadı teknikleri ülkemizde uygulanıyor mu? Bu teknikleri etkin bir şekilde kullanan ülkeler var mı? Özellikle tarımsal anlamda ne gibi yararları var?

Su hasadına dair çalışmaların etkin olarak uygulandığı ülkeler: Almanya, İngiltere, Japonya, Avustralya ve ABD’dir. Ülkemiz de dahil olmak üzere Brezilya, Çin gibi ülkeler proje temelli uygulamalar yapıyor.

Örneğin Almanya DIN 1989 standardı ile yağmur sularının kullanımına öncülük etmiştir. Almanya’da 1,5 milyondan fazla yağmur suyu geri dönüşüm sistemi uygulaması mevcut olup 1200 avro civarı teşvik uygulaması vardır. Örneğin, toplanan yağmur suları tuvaletlerde kullanılmaktadır. Buna ek olarak 1989-1999 yılları arasında 100 binden fazla kurulan prefabrik depolama tanklarında depolanan sular okullarda ve araç yıkama iş yerlerinde kullanılmıştır. Benzer şekilde, İngiltere BS 8515 standardı ile yağmur sularının kullanımına yönelik düzenleme yapmaktadır. İngiltere’de ilgili standarda yönelik düzenlemenin uygulandığı ilk yıl yüzde 100 vergi indirimi yapılmıştır. Japonya’da 30 bin metrekareden geniş binalarda yağmur suyu ve gri su sistemleri zorunludur. Avustralya’da ABD’nin bazı eyaletlerinde (Texas, Virginia) teşvik uygulamaları mevcuttur.

Brezilya’da ise 2003 yılında organize edilen “Programa Um Milhão de Cisternas” (“One Million Cisterns”) isimli programla 1 milyon ev çatısından yağmur suyunun toplanıp depolandıktan sonra yağışsız dönemlerde kullanılması hedeflenmiştir. Basit, ekonomik ve verimli olarak tanımlanan bu sistem için oluk, boru ve 16 bin litre kapasiteli toplama tankı kullanılmıştır. Sistemin kurulumu yalnız 1 hafta olup biriktirilen su manuel pompa ile kolaylıkla çekilebilmiştir.

Çin’de 1995 yılında yaşanan kuraklık sonrasında yağmur suyu hasadı ve yeniden kullanımı projesi (121-Project) gerçekleştirilmiştir. Her ailenin 1 akre (yaklaşık 0,5 ha) tarımsal alan için en az 2 yağmur suyu deposu bulundurması önerilmiştir. Projenin uygulandığı bir yıl boyunca, 1.31 milyon insan erişilen bu sudan faydalanmıştır.

Ülkemizdeki örneklere bakacak olursak: 2015 yılında KTÜ Makine Mühendisliği Bölümü ve Trabzon Büyükşehir Belediyesi Fen İşleri Müdürlüğünün “yağmur suyu geri kazanım sistemi uygulaması” projeleri ile çatıdan yağmur suyu hasadı  yapılarak ilgili binalarda evsel amaçlar için (tuvalet vb. alanlarda) kullanılmaktadır.

WWF’nin Aydın Haydarlı köyünde hayata geçirdiği “yağmur suyu hasadı” projesi mevcuttur. İlgili projede Büyük Menderes Havzası’nda çölleşme ve kuraklıkla mücadele kapsamında yağmur suyunun yönetimi ile sürdürülebilir bir model oluşturulması hedeflenmiştir. Ayrıca, Çankaya Belediyesi, Peyzaj Araştırmaları Derneği ve Portekiz’den İnsani Dünya Derneğinin ortaklaşa yaptığı “İklim Değişikliğinde Yerel Çözümler: Yağmur Hasadı” projesi yapılmış proje ile yağmur suyunu tutan peyzaj alanları oluşturularak belediyeye ait 2 parkta pilot uygulama yapılmıştır.

Tabii su hasadının birçok yararı bulunuyor. Yağmur suyu etkin kullanıldığı için erozyonun önlenmesine, taşkın kontrolüne yardımcı oluyor. Toprak su rezervleri etkin kullanılıyor. Yüzey akışının azaltılması/önlenmesi sebebiyle buharlaşma ile su kaybı önleniyor. Suyun toprak dışındaki ortamlara akışının önlenmesiyle su kayıpları azaltılıyor.

Tarımsal su hasadı ile yağmur düştüğü yerde tutularak toprak profilinde depolanıyor. Böylece, tarımsal su temini sistemlerinin yatırım ve işletme maliyetleri azalacaktır. Ayrıca, suyun iletimi esnasında oluşabilen su kayıpları da azalacaktır. Buna ek olarak, sulamalar yağışlar dikkate alınarak planlanabilir, böylece tarımsal alanlarda (yer altı/yer üstü) su kaynaklarından su çekimleri azalacaktır. Bu nedenlerden ötürü su kaynaklarının verimli kullanımı artmış olacaktır.

Vatandaşlar olarak su hasadı tekniklerini basit yöntemlerle uygulayabilir miyiz? Ayrıca su tasarrufu için vatandaşlara evde, iş yerinde, okulda kolayca uygulayabileceği önerileriniz var mıdır?

Ev/iş yerleri/okul binalarının çatılarına tipik yağmur suyu toplama sistemi kurularak (yağmur oluklarıyla suyun toplanıp su tankında biriktirilmesi ardından ilgili kullanım alanlarına pompa vasıtasıyla iletilmesi) hasat edilen su bahçe/tarla sulama, araç yıkama, çamaşır yıkama, lavabo temizliği, tuvalet temizliği (sifon) gibi alanlarda kullanılabilir. Ayrıca, fabrikalarda (proseslerinde su kullanan; soğutma kulesi besleme suyu gibi), halı yıkama tesislerinde, çamaşırhanelerde, otellerde, yangın söndürme tesisi su depolarında, araç yıkama istasyonlarında da aynı yöntem uygulanabilir.

Dünya Su Günü için mesajınız nedir?

Yarınımızı, gelecek nesilleri ve ekosistemi düşünerek suyumuzun bir damlasını bile israf etmeden; gelecekte su kıtlığı ile karşı karşıya kalabilme riski ve bilinci ile sularımızı kullanmalıyız. Yeni nesillerimizi bu konuda bilinçlendirmek her bireyin ve ebeveynin görevi olmalı; öncelikle örnek olmak gerektiğini unutmamalıyız.

SU TASARRUFU İÇİN YAPABİLECEĞİMİZ UYGULAMALAR

• Su randımanı yüksek, manevralı, sıcak-soğuk suyu karıştırabilen A sınıfı musluklar kullanmak.
• Sensörlü (zaman ayarlı), çift kademeli musluklar kullanmak.
• Sızıntı yapan musluk, conta, tuvalet rezervuarı, tesisat boru ve bağlantılarını onarmak.
• Bulaşıklardaki kirleri akar su altında çıkarmak yerine bulaşık öncesi kirli kapları su dolu leğenlerde ıslatarak kirleri gevşetmek, kaba kirleri fırça ile çıkartmak.  
• Sebze ve meyveleri akar su ile yıkamak yerine yarısı su ile doldurulmuş leğen içerisine konulup sonrasında musluğu yavaşça açıp hızlıca yıkama yapmak.
• Sıcak veya çok sıcak su kullanımını yerine mümkün olduğunca soğuk su kullanmak.
• Tuvalet rezervuarındaki (sifonlardaki) suyun sadece yarısını akıtmayı seçebilmek için A sınıfı çift hazneli (kademeli) rezervuar kullanmak (Böylelikle tekli su depolarından %67 oranında daha az su kullanır. )
• El yıkama lavabolarının sifonların üzerine entegre edildiği, el yıkama suyunu rezervuara yani sifona dolduran akıllı tuvaletler kullanmak (hem alan hem de su kazanımı)
• Tuvaletlerde tek ve yüksek hacimli hazneleri bulunan rezervuar içerisine tam dolu 1 adet şişe konularak içerisindeki su hacmini azaltmak.
• “DURDURMA” düğmesi bulunan tuvalet rezervuarları kullanarak fazladan su boşaltımını önlemek.
• Diş fırçalarken, el/yüz yıkarken, saç şampuanlanırken, tıraş olurken, elde bulaşık yıkanırken suyun kullanılmadığı anlarda musluk kapatmak.
• Duştan önce sıcak su gelene kadar akıtılan suyu kovaya doldurarak balkon, teras, merdiven temizliğinde ya da bitkilerin sulamasında kullanmak.
• Düşük akımlı aerotörlü duş başlıkları kullanmak (normal duş başlıklarına göre ortalama %30 su tasarrufu sağlamaktadır).
• Tıraş olurken su kabı kullanmak.
• Kapı önü, balkon, teras ve merdivenleri hortumla yıkamak yerine silerek veya kova ve sünger kullanarak temizlemek.
• Tuvalet, araç yıkama, süs havuzlarında, bahçe/bitki yıkamada kullanmak için bahçe/teraslara konulacak yağmur suyu depoları ile su hasadı yapmak.
• Yeşil alan sulamalarında maksimum düzeyde su tasarrufu için hortumla sulama gibi teknikler yerine bitki-toprak derinliği-cephe ve gölge durumlarına uygun tipte otomatik sulama sistemleri kullanmak.
• Bahçelerde sadece ihtiyaç duyulan yerlerin sulanmasında ise süzgeç veya hortum ucuna takılan tetikli püskürtücüler kullanmak.
• Bahçelerde daha az su kullanan, kuraklığa dayanıklı bitkiler ve çimenler seçmek.
• Bitkilerin çevresine uygun büyüklükte “Su Halkaları” yerleştirerek sadece kökleri ve bitkinin ihtiyacı olacak suyu ölçülü vermek.
• Bahçe/bitki sulamalarının gün içerisinde güneşin tepede olmadığı, nispeten serin ve buharlaşmanın az olduğu zamanlarda yapmak.
• Konutlarda bulunan açık havuzlardaki buharlaşmanın azaltılması için üzerinin buharlaşmayı önleyici örtü ile kapatmak.
• Araç yıkamada geri dönüşümlü su kullanmak, hortum yerine kova ya da basınçlı su sistemi olan püskürtmeli yıkama araç-gereçleri kullanmak ve mümkünse beton ve asfalt yerine zemini çakıl olan yerlerde yıkamak/yıkatmak.
• Çatı yüzeyinden su hasadı ile toplanan suyu evsel kullanımlar ve bahçe sulamasında kullanmak.
• Zemin üzerinde kurulan toplama alanı, tutma ve iletme yapıları ile hasat edilen suyun yer altı depolama tanklarında biriktirilmesi ile evsel kullanımlar ve evcil hayvan su ihtiyaçlarını karşılamak.
• Bulaşık-çamaşır-kurutma makineleri ve işlemlerine yönelik uygulamalar
• Makineleri satın alırken su ve enerji kullanımları düşük olanları seçmek.
• Az, yarı, aşırı dolu halde makineleri çalıştırmamak.
• Ekonomik devirlerde düşük sıcaklıklı programları kullanmak.
• Deterjan türü ve miktarına dikkat ederek aşırı köpüren deterjan kullanmamak.
• Çamaşırlar yıkanırken yalnız çok kirli olanlar için ön yıkama programını kullanmak diğer durumlarda ön yıkama yapmamak.

ÇİFTÇİLER İÇİN SU TASARRUFU ÖNERİLERİ

• Çiftçiler bitki, toprak, arazi ve iklim özelliklerine uygun olan mikro havza sistemlerini (eş yükselti sedde ve terasları, yarı dairesel veya yamuk seddeler, kaş şekilli teraslar, küçük çukurluklar, bitki sıra arası sistemler, yüzey akış şeritleri, Vallerani mikro havza sistemi, Negarim veya Meskat sistemleri) kullanarak tarımsal kullanımlar için su hasadı yapabilirler.
• Tarım arazilerinde 5-15 cm derinliğinde çukurlar kazılarak oluşturulan seddeler ile yüzey akış suları yavaşlatılarak muhafaza edilebilir.
• Alçak toprak seddeler ile elmas ya da baklava dilimi şeklinde yapılar oluşturarak yağmur suları yüzey akışa geçirilip en düşük noktadaki bitkilerin/ağaçların köşe noktalarına doğru yönlendirilerek toprağın nem ve su ihtiyacı karşılanabilir (Negarim tekniği).
• Ağaç yetiştirmede ekim alanının etrafı seddelerle çevrilerek toplanan yağmur suyu (Meskat sistemi) ile ağaçların su ihtiyaçları karşılanabilir.
• Ağaçlandırma yapılan doğal eğimli arazi merdiven serilerine dönüştürülerek (eşyükselti banket terasları) bitki ekilemeyen teraslar arası alandan banket teraslarına ilave su sağlanabilir.
• Tarım arazilerinde bitki ekili alana karık ve sırt şekli verilip, sırt şeklindeki alanın üzerinin malç veya örtüyle kaplanması ya da sıkıştırılmasıyla sırtlar üzerine düşen yağmur suyu bitkilere yönlendirilerek tarımsal sulama kaynaklı verim artırılabilir. Yalnızca bitki ekim esnasında can suyu verilerek sulama dönemi boyunca malcın altına yağışlar ile hasat edilerek depolanan suyun kullanılması sağlanabilir.