Ayşegül ULUCAN ŞAHİN    

Genel Müdürlüğünüzün projesi olan tohum bahçelerinin kurulmasının amaçlarından bahseder misiniz?

İnsanlık tarihinin başlangıcı ile beraber toprak ve tohum, üretimin en temel unsuru olmuştur. Yeni bir hayatın başlangıcı olan tohum, ormanların da geleceğe taşınmasının sigortasıdır.

Anadolu’da binlerce senedir yaşamış medeniyetler ormanlar üzerinde ciddi baskılar oluşturmuştur. Hem antropojenik etkiler hem de aşırı ve düzensiz faydalanmalar ormanların verim gücünü oldukça düşürmüştür. Bu durum ülkemizde de ağaçlandırma çalışmalarını 20.yy’ın ortasından itibaren gündeme getirmiştir. Planlı kalkınma dönemine girilmesiyle tahrip olmuş alanlarda ağaçlandırma çalışmaları yatırım programlarında yerini almış ve Türkiye ormancılığının en önemli faaliyet alanı olarak ortaya çıkmıştır.

Yapılacak yoğun ağaçlandırmaların ihtiyaç duyacağı fidanların üretimi için tohumların nereden, ne zaman, nasıl üretileceği, nasıl saklanacağı ile ne zaman, ne kadar ekileceği ve üretilen fidanların herhangi bir adaptasyon sorunu yaşamadan nerelere dikilebileceği konularındaki kararları daha sağlıklı vermek adına 1964 yılında Orman Genel Müdürlüğü bünyesinde “Orman Tohumları Laboratuvarı Müdürlüğü” kurulmuştur. Kuruluş yapılanmalarına bağlı olarak faaliyetlerini kesintisiz yürüten müdürlük 2011 yılında “Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Araştırma Müdürlüğü” adını almıştır. Müdürlük birçok orman ağacı türünde hem gen korumaya yönelik parametrelerin elde edilmesi hem de ormancılık uygulamalarının genetik çeşitliliğe etkilerini belirlemek üzere birçok araştırma projesi tamamlamıştır. Yeni projeler üzerinde çalışmalara devam edilmektedir.

AĞAÇLANDIRMADA TOHUM BAHÇELERİ KULLANILIYOR

Ağaç ıslahı çalışmaları birim alandan üretilen odun ham maddesinin miktar ve kalitesini yükseltmeyi amaçlamakta olup bu çalışmalar tohum meşcerelerinin(orman parçası) seçimi ile başlıyor.  Ağaç ıslahı çalışmalarının uygulamaya (ağaçlandırma) aktarılmasında ise tohum bahçeleri kullanılıyor.

Bu çerçevede tohum ve ağaç ıslahı çalışmaları ile tohum bahçeleri tesis edilmekte ve özellikle endüstriyel ağaçlandırma çalışmaları için ihtiyaç olan fidanların üretiminde bu tesislerden üretilen tohumlar kullanılmaktadır.

1994 yılında Milli Ağaç Islahı ve Tohum Üretimi Programı hazırlanarak yürürlüğe konulmuştur. Milli Ağaç Islah Programı'nın ormancılığımıza getirdiği yeni bir uygulama gen koruma çalışmaları olmuştur. Henüz Avrupa’da bile gen koruma çalışmaları tartışılırken, 1994 yılında uygulanmaya başlayan ağaç ıslahı programının en önemli bileşenlerinden birisi, gen koruma ormanlarının seçimi ve yönetimi olmuştur.

KIZILÇAMA ÖNCELİK

Milli Ağaç Islahı Programı'nda ağaçlandırmalarda yoğun olarak kullanılan türler (Kızılçam, Karaçam, Sarıçam, Toros Sediri ve Doğu Kayını) yoğun ıslah çalışmaları yapılacak türler olarak belirlenmiştir. Programda  en geniş yayılış alanı, ağaçlandırmalarda en yaygın olarak kullanılan tür olması, hızlı büyümesi, odun özelliklerinin çeşitli kullanım alanlarına uygun olması ve pazarlama sorununun olmaması nedeniyle Kızılçama öncelik verilmiştir.

Dünyada tesis edilen ağaçlandırmaların tüm orman alanlarına oranı yüzde 5 olmasına karşın bu alanlar dünya toplam odun üretiminin yüzde 35’ini karşılamaktadır. Bu açıdan bakıldığında gerek doğal ormanlarımızın korunması ve üzerlerindeki üretim baskısının azaltılması gerekse ülkemizdeki odun arz açığının kapatılması için endüstriyel ağaçlandırmalar kaçınılmazdır.

Tohum bahçelerinin özellikleri nelerdir?

Tohum bahçeleri, seçilmiş bireylerle tohum üretimi için ekolojik olarak daha elverişli yerlere tesis edilen,  yoğun bakım tedbirleri uygulanan, daha bol ve daha sık aralıklarla tohum üretimi yapılan ağaçlandırmalardır. Aşılı (klonal) ve aşısız (plantasyon) olarak iki tip tohum bahçesi bulunuyor.

Türkiye’de ağaçlandırmalarda yaygın olarak kullanılan ve yoğun ıslah çalışmaları yürütülen ağaç türlerinde aşılı tohum bahçeleri kullanılıyor.

Yapılan araştırma sonuçlarına göre kızılçamda hacim için fenotipik seçimle birim alandan sağlanan artış yüzde 8 olabilirken, ıslah değeri yüksek genotiplerle tesis edilen genotipik tohum bahçelerinde bu artış yüzde 25-30’a ulaşmaktadır.

Genellikle erken yaşlarda çiçeklenebilen ve vejetatif olarak üretilmeleri zor olan türlerde, seçilmiş bireylerden (plus ağaç) elde edilen tohumlarla yetiştirilen fidanlarla tesis edilen tohum bahçelerine ise biz aşısız tohum bahçeleri adını veriyoruz. Yani öncelikle plus (üstün) ağaçlar seçilmekte, üstün ağaçlardan alınan aşı kalemleri ile aşılı fidanlar üretilmekte, aşılı fidanlar kullanılarak tohum bahçeleri kurulmaktadır.

Plus ağaç seçimi ise tohum meşcerelerinde veya gen koruma ormanlarında üstün (plus) özellikler (hızlı büyüyen, düzgün gövdeli, hasatlık ve zararlılara dirençli) taşıyan ağaçların seçilerek, kayıt altına alınmasıdır.

Aşılı fidan üretimi, plus ağaçlardan tırmanıcı işçi yardımıyla alınan aşı kalemlerinin, yeterli sayıda, uygun yaşta ve  kaliteli fidanlara aşılanması sonucu aşılı tohum bahçesi kurulacak aşılı fidanlar elde edilir.

350 TON KOZALAK TOPLANDI

Tohum bahçelerinin avantajları nelerdir?

Tohum bahçelerinin genetik kazancı tohum meşcerelerinden daha yüksektir. Tohum üretimi bol ve sık aralıklarla yapılabilir, ucuz ve kolaydır. Genel Müdürlüğümüzce Kızılçam’da yapılan ıslah çalışmalarında bir tür genetik test olan döl denemeleri kullanılmaktadır. Döl denemelerinin ön sonuçlarına göre Kızılçam’da yüzde 25’e kadar hacim artışı ve yüzde 30’a kadar gövde düzgünlüğünün iyileştirilmesinin (kalite ıslahı) sağlanabileceği anlaşılmıştır.

Tohum bahçelerinden, büyük kısmı Kızılçam ve Karaçam’dan olmak üzere yıllık ortalama 300-350 ton kozalak toplanmaktadır. 2019 yılında 200 ton Kızılçam, 65 ton Karaçam, 20 ton Sarıçam kozalağı toplandı.

Tohum bahçesi kurulan alanların özelliği nedir, yönetimi nasıldır?

Islah çalışmaları iklim ve topoğrafya açısından en az farklılığın olduğu bölgelerde yürütülmektedir. Bunun amacı, uyum ve gelişme sorununun olmadığı birimlerde ıslah çalışmalarının yapılmasıdır.

Tohum bahçeleri yaklaşık 5-7 hektar alanda kurulmaktadır. Bu alanlar güvenlik ve erişim sorunu bulunmayan, iyi toprak özelliklerine sahip, makineli bakıma imkan sağlaması bakımından eğiminin az ve nispeten homojen toprak özellikleriyle tercihen kırıksız topografik koşullara sahip, mülkiyet sorununun olmadığı bir yerde olması tercih edilmektedir.

Tohum bahçeleri:  bahçeden tohum toplanması, diri örtü mücadelesi, budama yapılması, toprak işleme, zararlılara karşı mekanik, biyolojik, biyoteknik mücadele, selektif hasada yönelik aralama ya da döl denemesi sonuçlarına göre bahçenin klonal yenilemesi vb. uygulamaları yapılarak yönetilmektedir.

182 TANE TOHUM BAHÇESİ VAR

Tohum bahçesi tesisi nasıl olmalıdır?

Tohum bahçesi tesisi en az bir yıl öncesinden yatırım programına alınmaktadır. Ülke genelinde 2019 yılı sonu itibarıyla 11 ağaç türünden ki bunlar: Kızılçam 76 adet, Karaçam 55 adet, Sarıçam 21 adet, Ladin 9 adet, Sedir 8 adet, Fıstıkçamı 7 adet, Halepçamı 2 adet, Sahilçamı, Sığla, Üvez ve Hünnapta 1 adet olmak üzere toplamda 1.419,7 hektar alanda  182 adet tohum bahçesi bulunmaktadır.

Ayrıca, 2019 yılı sonu itibarıyla 61 ağaç türünden toplam 43 bin 15 hektar alanda 325 adet  gen koruma ormanı ayrılmıştır.

DİĞER ISLAH TESİSLERİ

Tohum meşceresi, bulunduğu ekosistemde fenotipik olarak daha iyi niteliklere, ekonomik önemi olan üstün özelliklere sahip ağaçlardan oluşması nedeniyle tohum kaynağı olarak seçilen ve  özel bir silvikültür planıyla işletilen meşcerelerdir. 2019 yılı sonu itibarıyla 33 ağaç türünden, 41 bin 566,9 hektar alanda 315 adet  tohum meşceresi kurulmuştur.

Tohum plantasyonu, genellikle erken yaşlarda çiçeklenebilen ve vejetatif olarak üretilmeleri zor olan türlerde, seçilmiş bireylerden (kaynak ağaç/Plus ağaç)  elde edilen tohumlarla yetiştirilen fidanlarla özel bir desenle tesis edilen tohum bahçeleridir. 2019 yılı sonu itibarıyla 16 ağaç türünden toplam 51,3 hektar alanda 20 adet tohum plantasyonu yapılmıştır.

Klon parkı, klonal tohum bahçelerinde olduğu gibi aşılı fidanlarla, “plus” ağaçların birer genetik kopyasını saklamak üzere kurulan ıslah tesisleridir. Klon parkları ile ileri nesil ıslah çalışmaları için kontrollü döllemeler yapılabilecek ve başka bilimsel çalışmalar yürütülebilecektir. 2019 yılı sonu itibariyle 6 ağaç türünden toplam 58,5 hektar alanda 23 adet  klon parkı kurulmuştur.

Döl denemesi, birim alandan daha fazla odun ham maddesi üretimi sağlamak; bunun sonucu olarak da ülkemizin odun ham maddesi açığının kapatılmasına katkıda bulunmak üzere, her bir ıslah bölgesindeki  “plus” ağaçlardan toplanan tohumların genetik olarak test edildiği ıslah tesisleridir. Bu testlerin sonuçlarına göre daha fazla genetik kazanç sağlayan tohum bahçeleri kurulmaktadır. 2019 yılı sonu itibariyle 3 ağaç türünden toplam 114,2 hektar alanda,  30 adet döl deneme alanı kurulmuştur.

GENİŞ YAPRAKLI VE MEYVELİ TÜRLERE AİT TOHUM BAHÇELERİ  EYLEM PLANI

Yapraklı orman ağacı ve yabani türlerimizin tabii yayılış alanları içerisinde üretimi için genetik kaynak olarak sigorta edilmesi, neslinin devamı, biyolojik çeşitliliğin korunması, yaban hayatının gelişimine destek olunması ve bu türlerimizin peyzajda kullanımının öne çıkarılması gayesi ile “Geniş Yapraklı ve Meyveli Türlere Ait Tohum Bahçeleri Tesisi Eylem Planı” kapsamında 21 Orman Bölge Müdürlüğümüzde toplam 100 hektar alanda 51 değişik türde 57 tohum bahçesi tesis edilmesi planlanarak gerçekleştirilmiştir. Tesis edilen bu materyal bahçelerinden fidanlıklarımızda bu türlerin toplu olarak üretimi için gerekli olan materyal kolay ve ucuz şekilde temin edilmeye başlanmıştır.