MAYIS-HAZİRAN 2020 / RÖPORTAJ
Kirlilikten uzakta saf balın işçileri kafkas arısı
Arıcılık ve bal üretiminde dünyada ilk sıralarda yer alan ülkemizde Kafkas arısı ve balı da birçok özelliği ile öne çıkıyor. Ardahan ve Artvin’de yapılan üretim, bölgede nüfus yoğunluğunun az olması, tarım ilacı kullanılmaması ve ürünlerin mineral maddeler bakımından zenginliğiyle dikkat çekerken, bu özel ırkın saf olarak korunabilmesi için Kafkas Arısı Üretim, Eğitim ve Gen Merkezi Müdürlüğü tarafından önemli çalışmalar yürütülüyor. Biz de ülkemiz arıcılığında önemli bir yere sahip olan Kafkas arısı ve ürünleri ile ilgili çalışmalara yönelik sorularımızı Ardahan’da bulunan Kafkas Arısı Üretim, Eğitim ve Gen Merkezi Müdürü Sinan Aydın’a yönelttik.
Öncelikle Kafkas arısı ve balının özelliklerinden söz eder misiniz?
Ardahan ve Artvin illeri genetik materyal olan Kafkas arı ırkının gen merkezi olarak ilan edildi. Bu amaçla ırkın saf olarak korunabilmesi için her iki il Bakanlığımız tarafından "izole bölge" ilan edildiğinden bu illerimize diğer illerden arı kolonisi ve ana arı girişleri tamamen yasaklanmış durumda. Bu iki il içerisinde ise Ardahan Posof ilçemizin tamamı ile Artvin ili Borçka ilçesi Camili beldesinin tamamı ayrıca izole bölge yapılarak koruma sağlanmakta. Kafkas arısının anavatanı Kafkasya’dır. Bütün arı ırklarında olduğu gibi bu ırkda adını (Apis Mellifera Caucasian), binlerce yılda oluştuğu coğrafi bölgeden almıştır. Dünyada yetiştiriciliği en fazla tercih edilen üç arı ırkından birisidir. Türkiye’de Kuzey Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz’in bir kısmında yaygın olarak bulunmaktadır. Kuvvetli koloniler teşkil ederler. İyi bir yavru yetiştiricisidir. Kıştan zayıf çıkarlar. İlkbaharda gelişme başlar, gelişme yavaş seyreder koloni yaz ortasında en yüksek gücüne ulaşır. Koloninin güçlü olduğu zamanlarda ana arının günlük yumurtlama kapasitesi 1000-1500 adede kadar ulaşabilir. Petek üzerinde sessiz olup, sakin bir ırktır. Hırçın ve sokucu değildirler. Düzgün ve koyu renkli gömeç yaparlar ve sırlarlar.
Diğer arı ırklarına göre propolis toplama yeteneği fazladır, özellikle nösema gibi bazı hastalıklara karşı hassas olduğu gibi Avrupa yavru çürüklüğü gibi hastalıklara da dirençli bir arı ırkımızdır. Yüksek rakımlarda verimlidir. Kitin tabakası esmer renkte olup geçit formlarında ilk halkada kahverengi lekeler vardır. Kıllarda gri renk baskındır. Erkeklerin göğüs renkleri siyahtır. Kafkas arı ırkının dağ tipinde hakim renk gri iken ova tipi olan Apis Mellifera Remipes geçiş formlarında kahverengidir. Dil uzunlukları 6,6 - 7,4 mm arasında değişir. Ortalama 7.2 mm dil uzunluğu ile bal arıları arasında en uzun dile sahip arı ırkıdır. Uzun dilli sayesinde, derin tüplü çiçeklerin nektar kaynaklarından en iyi istifade edebilen bal arısıdır.
Diğer arı ırklarına göre daha düşük sıcaklıklarda etkili bir nektar ve polen toplama yeteneğine sahiptirler. Çok erken saatlerde çıkarlar ve çiçeklerdeki nektar katılaşmadan toplarlar. Çok güçlü nektar toplama davranışları yağmacı karakterini artırmıştır.
Haber Görseli
Kafkas Arısı Üretim, Eğitim ve Gen Merkezi Müdürü Sinan Aydın
Oğul verme eğilimleri zayıftır. Doğal habitatlarında ağır ve uzun kış şartlarında üstün kışlama yeteneğine sahiptirler.
Her bal arısının yaptığı bal değerli olmakla birlikte Kafkas arısının yaptığı ballarda derin tüplü çiçeklerden nektar alması, düşük sıcaklıklarda dahi nektar toplamaya eğimli olması ürettiği balın en büyük özelliğini oluşturmaktadır.
BİN 700 TON BAL ÜRETİMİ
Ülkemizdeki Kafkas arısı varlığı ile üretilen bal miktarı ne kadardır?
Kafkas arısının gen merkezi konumunda bulunan Ardahan ve Artvin illerinde yaklaşık olarak 168 bin koloni Kafkas arısı bulunmakta ve bunların 2019 yılı toplam bal üretimi iki il dahil bin 700 ton civarındadır. Kafkas arısının melezinin hakim olduğu Kars, Rize, Erzurum gibi Doğu Anadolu’nun kuzeyi ve Doğu Karadeniz’i bu üretime dahil edersek bu oran çok daha yükselir.
Bal ihracatı hakkında bilgi verir misiniz?
Ardahan ve Artvin illerinde üretilen balların yurt dışına henüz ihracatı bulunmamakla birlikte üretilen arı ürünlerinin tamamı iç piyasada tüketilmektedir. İhracata yönelik çalışmalara, Arı Yetiştiricileri Birlikleri tarafından başlanıldı. Bu konuda Enstitü ve Bakanlık olarak sürekli arıcılarımızın yanında yer almaktayız.
2021’DEN İTİBAREN TAM KORUMA
Kafkas arısının gen kaynağı olarak korunmasına yönelik yapılan çalışma ve projeler nelerdir?
Kafkas arı ırkı, 12.12.2004 tarihli ve 25668 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan Yerli Hayvan Irk ve Hatlarının Tescili Hakkında 2004/39 sayılı Tebliğ hükmü gereğince tescillenerek koruma altına alınmıştır.
Elimizdeki materyalin kesin ve güvenilir bir şekilde tanımlanması, ırkın saf olup olmadığını kontrol etmek için genetik varyasyonu, morfolojisi, moleküler (DNA) analizleri davranış ve verimliliğinin belirlenmesiyle mümkündür. Bu amaçla arılarda morfolojik olarak ırk tespiti için morfometrik ölçüm yapan görüntülü stereo mikroskop cihazı aktif hale getirilerek, 2018 yılından itibaren Ardahan ve Artvin illerinden resmi ve AR-GE amaçlı gelen arı numunelerinin ırk tespiti yapılarak ilgili kurum ve kuruluşlara bilgi verilmektedir. Koruma çalışmalarını daha etkin yapmak üzere, 2019 yılında Bakanlığımız Hayvancılık Genel Müdürlüğünün öncülüğünde altyapı iyileştirme projesi kapsamında Arı ve Arı Ürünleri Laboratuvarında Kafkas arı ırkı üzerinde ileri boyutta moleküler genetik ırk tespit çalışmaları (elektroforez ve mtDNA) yapmak üzere gerekli ekipmanları alarak, 2020 yılı içerisinde eğitimleri tamamlayıp, 2021 yılından itibaren moleküler analizleri de yapılarak tam bir koruma sağlamış olacağız.
Gen kaynağının korunmasına yönelik arılarda doğal çiftleşmenin yanında, tam donanımlı ve 3 adet yapay tohumlama ekipmanıyla yapay tohumlama çalışmaları her yıl yapılarak kontrollü ve kimliği bilinen damızlık ana arı üreterek ihtiyacı olan ve gerekli görülen işletmelerin ana arı talepleri karşılanmaktadır. Ana arı yetiştiriciliğinde kalitenin ve genetik zenginliğin artırılması için Ardahan merkezde ana arı üretiminin yanında Posof ilçesinde de 10 dönümlük arazi üzerinde Kafkas ana arı üretimine devam edilmektedir.
Bölge popülasyonu içerisinde Kafkas arı ırkının morfolojik ve performansı üzerine çok sayıda çalışma bulunmaktadır. Bu çalışmaların (morfoloji, mtDNA ve davranış) tümünde bölge arılarının Kafkas ırk özelliklerini gösterdiği ortaya konulmuştur. Binlerce yılda oluşmuş bu genetik öz kaynağın korunması ülke arıcılığı için bir gerekliliktir.
Haber Görseli
Kafkas arısının gen merkezi konumunda bulunan Ardahan ve Artvin illerinde yaklaşık olarak 168 bin koloni Kafkas arısı bulunmakta ve bunların 2019 yılı toplam bal üretimi iki il dahil bin 700 ton civarındadır.
Kafkas arıları için ıslah ve seleksiyonla ilgili çalışmalar nelerdir?
Ülkesel Arıcılık Projesi kapsamında Ardahan Kafkas Arısı Üretim Eğitim ve Gen Merkezi Müdürlüğünde 2002 yılından bu yana her yıl seçilen 200 koloni üzerinden bal verimi, koloni gelişme hızı, sakinlik, oğul eğilimi, kışlama yeteneği ve hastalıklara dayanıklılık tespit edilmiştir. 200 koloni üzerinden seçilen yukarıda belirlenen özelliklerde üstün yetenekli olan 50 koloni ile bir sonraki yıl üretilen ana arılarla tekrardan 200 koloniye tamamlanarak üretim devam ettirilmiştir.
Yapılan bu çalışmalarla damızlık koloniler belirlenerek suni tohumlama yöntemi ile damızlık ana arılar üretilerek ticari üretim ana arılar üretilmiş; bölge ve ülke arıcısının kullanımına sunulmuştur ve sunulmaya devam edilmektedir.
Kafkas arısı bölgesinde (Ardahan, Artvin illeri ve ilçeleri) yürütülmekte olan Kafkas Arısı’nın Halk Elinde Islahı Projesi kapsamında her yıl Kafkas arısı bölgesinde izole olan Ardahan ili Posof ilçesi ve Artvin ili Borçka ilçesi Camili bölgesinde belirlenen işletmelerdeki kolonilerin morfolojik incelemeleri yapılarak bölge arıcısına belirlenen kolonilere damızlık koloni desteği verilmektedir.
KİMYASAL KİRLİLİKTEN UZAK BAL
Kafkas balının besin ögeleri ve faydaları nelerdir? Ülkemizde üretilen balın ne kadarı Kafkas arıları tarafından üretilmektedir?
Kafkas arısının bulunduğu coğrafya, ülkemizin nüfus yoğunluğunun en az, tarım ilaçları kullanılmadığı için pestisit ve kalıntı kirliliğinin olmadığı, bitkisel tür çeşitliliğinin çok olduğu bakir bir doğa olduğundan; üretilen Kafkas arı ürünlerinin (bal,propolis,polen vs.) tamamının besin ve mineral madde miktarı bakımından çok zengin, doğal ve kimyasal kirlilikten uzak olması tercih nedenidir.
Kafkas arısının ürettiği çiçek balları çok kısa sürede kristalize olarak katı hale geçer, kristalizasyon balın sıvı ve akışkan yapıdan yarı katı hale dönüşmesi ile gerçekleşen bir olaydır. Kristalizasyon doğal bir olaydır ve ballar hasat edildikten sonra kristalize olma eğilimindedir. Kristalize olan ballar kalitesiz veya hileli olarak değerlendirilmemelidir. Balların kristalize olması balın kalitesini değiştirmez.
Türk Gıda Kodeksi Bal Tebliği’ne göre ballar bitki ve coğrafi orijinine göre etiketlenerek satışa sunulmaktadır. Balın bitki kaynağının teşhisinde ve coğrafi işaretinde o bölgenin balında polen analizinin mutlaka yapılmış olması gerekmektedir. Kafkas arısının ürettiği Ardahan Çiçek Balı, 2017 yılında Coğrafi İşaret Belgesi almıştır. Üreticilerimize ürettikleri ürünlerin sağlıklı bir şekilde tüketicilere sunulması noktasında kurum, dolayısı ile Bakanlık olarak gerek analizlerini, gerekse dolum ve paketlemesini yaparak üretimin devamlılığı sağlanmaktadır.
Üretilen balın ne kadarının bu arılarla yapıldığının tespiti çok zor olsa da yaklaşık yüzde 8’i diyebiliriz.
Kafkas arısı ve arı ürünlerinin üretiminin artırılması için neler yapılıyor? Bakanlığımızın üreticilere yönelik destekleri hakkında bilgi verir misiniz?
Ülkemiz, 2018 yılı TÜİK verilerine göre 8,1 milyon koloni varlığı ile dünyada ikinci sırada, 109,3 bin ton bal üretimi ile de ikinci sıradadır. Ancak ülkemiz kovan sayısı ve bal üretimindeki hatırı sayılır konumuna rağmen, kovan başına bal verimi olan 14,7 kilogram ile dünya ortalamasını oldukça altında olup 20’nci sırada yer almaktadır. Arı koloni sayısının düzensiz olarak artırılmasından ziyade kovan başı bal ve diğer arı ürünlerinin artırılması noktasında çalışmalarımız devam etmektedir. Sağlıklı ve verimli bir koloni, kaliteli ve sağlıklı bir ana arı ile başlar ilkesi gereğince damızlık ana arı üretilerek üstün vasıflı koloniler oluşturmanın yanında, düzenli olarak arıcılarımıza ve Bakanlığımızın taşra teşkilatında çalışan personele fenni üretim teknikleri konularında teorik ve uygulamalı eğitimler verilmektedir. Damızlık ana arı vererek üstün vasıflı koloni oluşturmasına yardımcı olduğumuz birçok üreticimizden verimin büyük oranda arttığına dair geri dönüşler aldığımızı da belirtmek isterim.
Kafkas arısı yetiştiriciliği yapan Ardahan ili Posof ilçesi ve Artvin ili Camili beldesindeki arıcılarımıza Bakanlığımız tarafından Kafkas arısı gen desteği olarak kovan başı 40 TL desteğin yanında ülke genelinde arı yetiştiricilerinin öncelikli olarak AKS’ye (Arıcılık Kayıt Sistemi) kaydı olan ve işletmesinde en az 30 kovan ve üzerindeki işletmelere kovan başı 15 TL destek sağlanmakta. Damızlık Ana Arı Yetiştiriciliği yaparak, ana arı üreten işletmelere damızlık ana arı başına 80 TL olmak üzere Bakanlığımızın destekleri mevcuttur. Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumumuzun da yine arıcılık üzerine başta ekipman olmak üzere kışlatma binası ve arıcı evi yapımı gibi birçok desteği mevcuttur.
Kafkas arısı üreticilerine ya da üretim yapmak isteyenlere tavsiyeleriniz nelerdir?
Arıcılığa yeni başlayan veya mevcut arıcılarımızın verimli ve başarılı bir arıcılık için bazı temel kuralları göz önünde bulundurmaları gerekiyor. Arıcılık yapacak veya yapmakta olan arıcıların, çalışacağı bölgede veya gezgincilik yapacağı bölgelerde başarılı ve verimli olan ırk, ekotip veya melez arılarla çalışması en doğru yöntemdir. Bu ırk, ekotip veya melez ana arılar gerek genetik özellikleri, gerekse yetiştirme kalitesi yönünden güvenilir olmalıdır. Bunun doğruluğu kontrol edilmelidir. Belirttiğimiz şartlara göre belirlenen ana arılar güvenilir yerlerden temin edilemiyorsa; kimliği ve kalitesi bilinmeyen sıradan ana arılar kesinlikle kullanılmamalıdır. Zira istenen genetik özelliklerde ve kalitede olmayan ana arılar adaptasyon ve kalite problemlerinden dolayı verilen kolonilerin de ölümüne sebep olmaktadır. Bal üretim işletmeleri güvenilir ana arı bulamamaları durumunda ihtiyaçları olan ana arıları kendileri üretmelidirler. Arıcılığın en büyük girdilerinden olan bal mumunu geri dönüşüm yöntemleriyle tekrar kullanmak arı hastalıklarını ve balda pestisit kalıntısını azaltacağı gibi milli servet sayılabilecek ham bal mumu açığı da giderilmiş olacaktır. Arı ürünlerinin bağışıklık sistemini güçlendirici yönü yanında birçok sektör ve alanda kullanılıyor olması üreticilerimizin arı ürünlerini en doğru yöntemle, en verimli ve hijyenik şartlarda üretimi için gerekli tüm destekler sağlanmaktadır.
KAFKAS ARISININ ÖZELLİKLERİ
-
Kafkas arısı ortalama 7.2 mm dil uzunluğu ile bal arıları arasında en uzun dile sahip arı ırkıdır. Uzun dilli sayesinde, derin tüplü çiçeklerin nektar kaynaklarından en iyi istifade edebilen bal arısıdır.
-
Petek üzerinde sessiz olup, sakin bir ırktır. Hırçın ve sokucu değildirler.
-
Diğer arı ırklarına göre propolis toplama yeteneği fazladır.
-
Diğer arı ırklarına göre daha düşük sıcaklıklarda etkili bir nektar ve polen toplama yeteneğine sahiptirler.
-
Kafkas arı ürünlerinin (bal, propolis, polen vs.) tamamının besin ve mineral madde miktarı bakımından çok zengin, doğal ve kimyasal kirlilikten uzak olması tercih nedenidir.