KASIM-ARALIK 2020 / ÖZEL HABER
Kışlık sebze üretiminde ne, nasıl yapılmalı?
Türkiye, 790 bin hektar alanda yaklaşık 31,1 milyon ton ile Çin, Hindistan ve ABD’den sonra dünyada dördüncü büyük sebze üreticisi konumunda bir ülke. Aynı zamanda ülkemiz dünya sebze üretiminin yüzde 2,5’ini tek başına karşılayan en önemli üretici ülkelerinden biri.
Türkiye, örtü altı varlığı bakımından dünyada ilk 4 ülke arasında, Avrupa’da ise İspanya'nın ardından ikinci sırada yer almakta. Bu kapsamda Bahçe Bitkileri Araştırmaları Daire Başkanlığı Sebzeler ve Süs Bitkileri Çalışma Grup Sorumlusu Dr. Evran DOĞAN kışlık sebze üretiminin nasıl yapılması gerektiği konusunda önemli bilgileri dergimiz okurları için verdi.
Ülkemizin farklı ekolojik koşullara sahip olması dolayısıyla hemen hemen tüm bölgelerimizde sebze üretimi yapılabilmektedir. Akdeniz, Ege, Marmara ve Karadeniz Bölgesi'nde açıkta ve örtü altında hem sofralık hem de sanayiye yönelik sebze yetiştiriciliği yapılırken; Ege, Marmara, İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde ise açıkta sofralık ve sanayiye yönelik sebzecilik yapılmaktadır.
Ülkemizde en fazla üretimi yapılan sebze türleri; domates, biber, hıyar, karpuz, kavun, kabak gibi meyvesi yenen sebzeler olup, toplam üretimin yaklaşık yüzde 79’unu oluşturmaktadır. Bunu yüzde 11 ile soğan, sarımsak, havuç, şalgam, turp gibi soğan-yumru ve kökleri yenen sebzeler; yüzde 5 ile beyaz ve kırmızı baş lahana, marul, kıvırcık, aysberg, ıspanak gibi yaprağı yenen sebzeler; yüzde 2 ile bezelye, taze barbunya gibi baklagiller ve yüzde 3 ile karnabahar, brokoli, enginar gibi çiçek, çiçek tablası ve diğer kısımları yenen sebze türleri izlemektedir.
TÜRKİYE’DE YETİŞEN SEBZELERİN YÜZDE 54’Ü KIŞLIK SEBZE
Son yıllarda fonksiyonel gıda değeri ve gıda kalitesi açısından tüketici taleplerinin artmasına bağlı olarak özellikle kışlık sebze türleri olarak nitelendirilen sebzelerin üretimi artmıştır. Dünyada ve ülkemizde kışlık sebze türleri kış aylarının yanında yaz aylarında da insan beslenmesinde kullanılmaktadır. Ülkemizde yetiştirilmekte olan sebze türlerinin yüzde 54’ü kışlık sebze türüdür. Üretim miktarı açısından en çok üretimi yapılan türler ise soğan, lahana (beyaz baş lahana ve kırmızı baş lahana), havuç, marul, salata grubu ve ıspanaktır. Karnabahar ve brokoli üretimi ise giderek artmaktadır. Kışlık sebze deyince akla gelen diğer türler ise pırasa ve sarımsak, alabaş, turp, şalgam, kırmızı pancar, pazı, kereviz, salata ve maruldur. Ülkemizde kışlık sebze türlerinden lahana, havuç, soğan, brokoli, karnabahar ve salata marul yetiştiriciliğinde yabancı kökenli hibrit çeşit kullanımı yaygınlaşmıştır.
YERLİ ÇEŞİTLERİN GELİŞTİRİLMESİ ÇALIŞMALARI ARTTI
Ülkemizde son yıllarda yerli ve milli tohumculuğun gelişmesine paralel olarak gen kaynaklarımızdan yararlanılarak kışlık sebzelerde de yerli çeşitlerin geliştirilmesi çalışmaları hız kazanmıştır. Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğüne (TAGEM) bağlı araştırma enstitüleri, üniversiteler ve özel tohumculuk şirketleri tarafından yeni çeşit geliştirmeye yönelik ıslah çalışmaları yapılmaktadır. Bu çalışmalardan biri de ülkemizin sebze üretiminde ilk 10 sebze türü içinde yer alan kışlık sebze türlerinde yerli, açıkta tozlanan ve hibrit çeşitlerin geliştirilmesi amacı ile 2018 yılında başlatılan TÜBİTAK-1007 destekli “Kışlık Sebze Yetiştiriciliğinde Hat ve Çeşit Geliştirme” projesidir. Bu proje ile kışlık sebze tohumculuğunda yerli tohum kullanım oranını orta vadede yüzde 30’lara, uzun vadede ise yüzde 50’nin üzerine çıkarılması amaçlanmaktadır.
Haber Görseli
Dr. Evran DOĞAN Bahçe Bitkileri Araştırmaları Daire Başkanlığı Sebzeler ve Süs Bitkileri Çalışma Grup Sorumlusu
HER TÜRÜN YETİŞME İSTEĞİ KENDİNE ÖZGÜ
Türlerine göre kışlık sebze yetiştirme özellikleri değişmektedir. Bu türlerin bazıları doğrudan toprağa tohum ekim yöntemi ile yetiştirilirken bazıları ise fide dikimi ile yetiştirilmektedir. Fide üretimi için tohumlar önce fide yetiştirme yerlerine ekilir, dikim büyüklüğüne ulaşan sebze fideleri daha sonra esas yetiştirilme yerleri olan açık tarlaya, bahçeye ya da örtü altı alanlarına dikilmektedir.
Kültürü yapılan sebzeler toprak istekleri bakımından, bahçe toprağı olarak adlandırılan tınlı toprakları sevmekle birlikte fazla su tutmayan ve fazla ağır olmayan her tip toprakta da başarıyla yetiştirilebilmektedir. Ağır topraklarda yetiştiricilik yapabilmek için iyi bir drenaj şart olup, toprağın organik madde içeriğinin de yüksek olması gerekmektedir. Sebze yetiştiriciliği için toprak pH’sinin 6–7,5 arasında olması idealdir. Kış aylarında yapılacak yetiştiricilikler için taban suyu yüksek olmayan, drenajı iyi, hafif bünyeli, kumlu–tınlı veya kumlu–killi–tınlı topraklar tercih edilmelidir.
Yetiştiriciliği yapılmak istenen türün optimum yetiştirme koşullarını bilmek kaliteli ve verimli bir üretimin ilk ve en önemli noktasıdır. Kışlık sebzelerin fide ile üretimi yapılacak ise Ege Bölgesi koşullarında fide yastıkları nisan, mayıs aylarında hazırlanmaya başlar ve eylül ayına kadar türlere göre devam eder. Dolayısıyla kışlık sebzelerin yenen kısımlarını oluşturabilmek için gelişmelerinin ilk döneminde yüksek sıcaklıklara ihtiyaç duyduklarını ve bu nedenle yaz aylarında fide yetiştiriciliğinin yapıldığı bilinmelidir. İlk gelişme dönemlerinde yeterli sıcaklığı almayan kışlık sebzelerin yenen kısımları çok küçük kalmakta, kalitesi bozulmakta ve sebzelerin kalitesi düşmektedir.
HANGİ SEBZE NASIL YETİŞİR?
Bazı kışlık sebzelerin nasıl yetiştiğini şu şekilde anlatabiliriz:
Soğan yetiştiriciliğinde özellikle sıcaklık ve gün uzunluğu en önemli iki faktördür. Farklı iklim isteklerine adapte olan soğanlardan, baş bağlamak için 12 saatin altında gün uzunluğu isteyenler kısa gün (erkenci), 12-14 saat arası gün uzunluğu isteyenler orta gün ve 14 saatin üzerinde gün uzunluğu isteyenler ise uzun gün (geççi, kışlık veya depoluk) soğanlar olarak adlandırılmaktadır. Türkiye şartlarında kısa gün (erkenci) soğanlar kışları soğuk geçmeyen Akdeniz sahil şeridinde sonbaharda; orta gün soğanlar kışları soğuk geçen yerlerde erken ilkbahar aylarında; uzun gün soğanlar ise iç ve kuzey bölgelerde mart-nisan aylarında ekilmektedirler. Soğan ülkemizin aşırı yağış alan bölgeleri dışında hemen her tarafında yetiştirilir. Ancak yüksek verim ve kalite deniz ikliminden kara iklimine geçiş bölgelerinde olmaktadır.
Pırasa, farklı iklim şartlarına oldukça toleranslı bir bitki olduğundan tüm bölgelerimizde üretilebilen bir uzun gün bitkisidir. Pırasa, iklim şartlarının uygunluğu nedeniyle Ege ve Akdeniz Bölgelerinde kış boyunca tarlada hiçbir önlem almadan bırakılıp istendiği zaman hasat edilebilmektedir.
Pırasa üretimi soğan da olduğu gibi doğrudan tohum ekimi yoluyla ya da fide ile yapılmaktadır. Ancak fide ile üretim en geçerli olan yetiştirme yöntemidir. Fide ile yetiştiricilikte tohumlar mart-mayıs aylarında ekilir. Tohum ekiminden 10-12 sonra dikim için uygun olan (kurşun kalem kalınlığında ve 17–20 santimetre boyunda) büyüklüğe ulaşan fideler haziran-ağustos ayları arasında araziye dikilir. Pırasalarda hasat, çeşitlere göre değişmekle beraber gövde kalınlığı 2,5–3,5 santimetre olduğu zaman yapılır. Pırasada beyaz kısmın uzun olması aranan bir özelliktir. Bu bir çeşit özelliği olmakla birlikte, yetiştirme esnasında gövdenin tabandan itibaren toprakla örtülmesi ile bu uzunluğu bir miktar arttırmak mümkündür. Bu amaçla yaz sonu, erken sonbaharda pırasaların gövdeleri toprakla örtülüp, beyaz kısmın uzunluğu arttırılabilir.
TOHUM BAĞLAMAYAN TEK TÜR
Sarımsak, hem yemeklik olarak hem de ilaç sanayiinde kullanılmak üzere üretimi yapılmaktadır. Sarımsak, kültür sebzeleri arasında tohum bağlamayan tek sebze türüdür, çoğaltımı başı oluşturan dişler ile yapılır. Sarımsak uzun gün bitkisidir. Ilıman iklimin hakim olduğu bölgelerimizde kasım ve aralık aylarında, soğuk ve toprak düzeyinde don tehlikesinin olduğu yerlerde ise mart ve nisan aylarında dikilir. Başların olgunluk zamanı, dişlerin dikim zamanına bağlı olarak değişir. Normal koşullarda en erken olgunlaşma, taze, yeşil sarımsak için erken dikimlerde şubat sonu, geç dikimlerde ise haziran başıdır. Başların olgunlaşması ve hasadı erken dikimlerde mayıs sonu haziran başı, geç dikimlerde ise temmuz sonu ve ağustosta yapılır.
Havuç, serin iklimden hoşlanan ve tohumla üretilen bir sebze türüdür. Özellikle çimlenme ve sonrasındaki erken dönemde soğuklara karşı dayanıklı olması nedeniyle serin bölgelerimizde erken ilkbahar aylarında ılıman bölgelerimizde ise kış aylarında rahatça yetiştirilebilmektedir.
Direkt tohum ekimi yöntemi ile üretilen havuç, yazlık ekilecekse şubat ayından itibaren nisan ayı ortalarına kadar, kışlık ekilecekse mayıs sonu ile temmuz sonu arasında ekilebilir. Havuç yetiştiriciliğinde çoğunlukla hibrit çeşitler kullanılmaktadır. Tohum ekimi döneminde yüksek sıcaklıklardan fazla etkilenmese de iyi kalitede kök oluşumu için optimum sıcaklık isteğinin 15-20 santigrad derece olması ve ülkemizin iklim çeşitliliği içermesi nedeniyle, ilkbahar, yaz, sonbahar ve hatta kış aylarında olmak üzere yılın her döneminde havuç yetiştiriciliği yapılabilmektedir. Havuçlarda olgunlaşma süresi çeşide göre değişmekle birlikte, erkenci çeşitlerde 8-10 hafta, orta çeşitlerde 12 hafta, geç çeşitlerde 16-18 haftada hasat olgunluğuna ulaşılır.
Lahana grubu sebzeleri geniş bir aile olup, baş lahanalar (beyaz ve kırmızı), karnabahar, brokoli, brüksel lahanası, yaprak lahana ve alabaş gibi türleri içine almaktadır. Beyaz baş lahana gerek ülkemizde ve gerekse Karadeniz Bölgesi’nde yoğun bir şekilde yetiştirilen bir sebzedir. Serin iklim sebzesi olan beyaz baş lahana sonbahar (başlangıcı) ile ilkbahar (sonu) arasındaki serin dönemde yetiştirilir. Tohum ekimleri mayıs ayında başlayıp ağustos ayına kadar kademeli olarak devam edebilir. Fide dikimleri ise haziran ayı ile ağustos ayının sonuna kadar yapılabilir. Beyaz baş lahanada hasat zamanı, yetiştirilen çeşide, yetiştirme zamanına, ortam koşullarına göre değişiklik göstermektedir. Genelde hasat ekim ayında başlar ve erken ilkbahara (mart) kadar devam etmektedir.
Karnabahar, lahana grubu sebzeler arasında yer alan önemli bir tür olup, yüksek besin değerine sahip olması ve çok çeşitli şekillerde değerlendirilebilmesi nedeniyle, ülkemizde özellikle Ege, Marmara ve Akdeniz Bölgelerinde yaygın olarak yetiştirilen bir sebze türüdür. Karnabahar kışlık sebzeler grubunda yer almakla beraber lahana kadar soğuklara dayanıklı değildir. Ülkemizde karnabahar yetiştiriciliği, üretim bölgelerine göre değişmekle birlikte, yaygın olarak sonbahar ve kış aylarında yapılmaktadır. Ekim zamanı bölgelere, çeşitlere ve hasat zamanına bağlı olarak haziran-temmuz ve ağustos aylarıdır. Erkenci çeşitler dikildikten 70–90 gün, geççi çeşitler ise 100–120 gün sonra hasat olgunluğuna ulaşırlar. Hasat, taçlar yeterli boyuta ulaştığında, gevşek bir yapı kazanmadan yapılır. İklim ve çeşitlere bağlı olarak değişmekle birlikte hasat ortalama 1–4 hafta sürmektedir.
DİKİMDEN 50-80 GÜN SONRA İLK HASADA GELİR
Brokoli, lahana grubu sebzeler içerisinde yer alan ve morfolojik olarak karnabahar ile büyük benzerlik göstermektedir. Ülkemizde son yıllarda üretimi ve tüketimi hızla artan ve besin değeri yüksek olan brokoli sağlık değerinin ön plana çıkmasıyla tüketiciler tarafından daha fazla tercih edilmeye başlanmıştır. Ülkemizde brokoli yetiştiriciliği, ağırlıklı olarak Akdeniz ve Ege Bölgesi’nde yapılmaktadır. Brokoli yetiştiriciliğinde hibrit çeşitler kullanılmaktadır ve genelde hibrit çeşitler erkenci olduklarından dikimden 50-80 gün sonra ilk hasada gelmektedir. Brokolide genel olarak ilkbahar ve sonbahar yetiştiriciliği yapılmaktadır. Sonbahar dönemi yetiştiriciliği için haziran-temmuz aylarından itibaren tohum ekimine başlanır. Kışı ılıman geçen bölgelerde erken ilkbahar dönemi için eylül-ekim aylarında ekim yapılabilir. Hasat ise erken ilkbaharda yani şubat-mart aylarında başlamaktadır. Hasatta önemli olan başları oluşturan tomurcukların patlamaması ve sıkı baş formu özelliğini korumasıdır.
Marul ve kıvırcık, salata grubu sebzeler olarak sınıflandırılır ve ülkemizin bütün bölgelerinde açıkta ve örtü altında yıl boyu kolaylıkla yetiştirilebilir. Yetiştirme periyodunun kısa olması nedeni ile arka arkaya birkaç ekim zamanı kullanılarak yıl boyu pazarlarda bulma olanağımız olan ve sofralarımızda taze olarak kullanılan salatalar, serin iklim sebzesidir. Ancak ticari üretimi Ege, Marmara ve Akdeniz Bölgelerinde haziran, temmuz ve ağustos ayları hariç yılın her döneminde yapılabilmektedir.
Kıvırcık yapraklı salata üretiminin büyük bir kısmı, Doğu Marmara ve Karadeniz Bölgesi’nde yapılmaktadır. Göbekli (baş) salata ise en fazla Adana’da ve Mersin’de üretilmektedir. Ülkemizde göbekli (baş) salata üretiminin yarıya yakını Akdeniz Bölgesi tarafından karşılanmaktadır. Son yıllarda Iceberg tipi marul üretimi de artmaya başlamıştır.
Ispanak, ülkemizde ve dünyada yaygın olarak yetiştirilen bir serin iklim sebzesidir. Ispanak üretimi daha çok Ege Bölgesi, Karadeniz Bölgesi ve Batı Anadolu Bölgesi’nde yapılmaktadır. Ispanak: ilkbahar ekimi-ilkbahar hasadı, sonbahar ekimi–sonbahar hasadı, sonbahar ekimi ilkbahar hasadı olmak üzere üç değişik zamanda yetiştirilebilir. Kışı yumuşak geçen yerler ıspanak üretimi için en ideal bölgelerdir.