EYLÜL-EKİM 2021 / NESLİ TEHLİKE ALTINDAKİ TÜRLER
Fırat ve Dicle’nin endemik türü: Fırat kaplumbağası
Mezopotamya’nın kurak topraklarına binlerce yıldır can veren Fırat ve Dicle nehirlerinde endemik bir tür olan Fırat kaplumbağası yaşamaktadır. Fırat kaplumbağası (Rafetus euphraticus) ülkemizde yaşayan 5 tatlı su kaplumbağasından biridir. Orta büyüklükte sayılabilecek türün diğer kaplumbağalardan genel olarak farkı, üst kabuklarında keratin plaklar yerine yumuşak bir deri bulunması ve burun yapısının uzun olmasıdır.
Nil kaplumbağası (Trionyx triunguis) ile birlikte yumuşak kabuklu kaplumbağalar ailesinin ülkemizdeki 2 türünü oluşturmaktadırlar. Yarı sucul bir tatlı su kaplumbağası olan tür, Fırat Nehri civarında “Sac bağası” adı ile de bilinmektedir. Parmak aralarında yüzme zarı vardır. Başı ve boynunu kabuk içine çekebilir. Erginlerde kabuğun üst tarafı koyu yeşil veya kahverengi, alt taraf beyazımsıdır.
Boyu yaklaşık yarım metre olan Fırat kaplumbağasının yaşam süresi ile ilgili kesin bir bilgi olmamasına rağmen 50 yıla kadar yaşadığı tahmin edilmektedir. Yavaş akan dere ve nehirler, tabanı yumuşak kumlu, çamurlu göl veya gölcükler ve hatta acı sular türün habitatını oluşturmaktadır. Geniş açık derin sulara nazaran, vejetasyonlu kıyı kesimleri daha çok tercih etmektedirler. Ergin bireyler derin sulara (yaklaşık 2 metreye kadar) açılan akarsu kollarını tercih ederken, genç bireyler genellikle daha sığ (20-25 cm) derinlikte, daha sıcak ve daha çok av bulunduran su birikintilerini tercih etmektedir. Yani genel olarak dibi çamurlu veya kumlu göl ve nehirlerde yaşamayı tercih etmektedirler. Hava almak için su yüzeyine yaklaşarak sadece burun ucundaki hortumu dışarıya uzatırlar. Uzun süre su altında kalabilmektedirler. Hızlı ve hareketli bir türdür. Su kenarında güneşlenir, rahatsız edildiklerinde hızlıca suya girerler.
Genel olarak mart–nisan aylarında kış uykusundan uyanan bireyler besin ihtiyaçları karşıladıktan sonra hemen çiftleşme davranışı göstermektedirler. Yumurta bırakma periyodu mayıs sonundan haziran ayı ortalarına kadar devam etmektedir. Bir dişi yaklaşık 20-40 adet yumurta bırakabilmektedir.
GENEL OLARAK GİZLİ BİR YAŞAM SÜRMEKTEDİR
Fırat kaplumbağasının temel besinleri sucul hayvanlardır. Tür genellikle etçil beslenir ve besinlerini daha çok balık, kabuklular, amfibiler, böcekler ve böcek larvaları oluşturur. Tür aynı zamanda leşleri de besin olarak alabilir.
Tür, genel olarak gizli bir yaşam sürmektedir ve gözlenmesi oldukça güçtür. Fırat kaplumbağası diğer kaplumbağalardan farklı olarak daha agresif tabiatlı bir kaplumbağa türüdür. Köşeye sıkıştırıldığında veya yakalanmak istendiğinde dikkatli olmak gerekmektedir. Ancak yabancı bir varlık gördüğü anda asla saldırmaz, hemen suya doğru giderek ortamdan uzaklaşma eğilimi gösterir. Fırat Kaplumbağası diğer sürüngenler gibi güneş ışığına ihtiyaç duyan bir türdür ve gün içerisinde güneşlenmek için sıklıkla su kenarlarındaki kumluk alanları kullanmaktadır.
Türün dünyadaki dağılışı sadece Fırat Nehri, Dicle Nehri ve bu nehirlerin kolları ile sınırlıdır.
Fırat kaplumbağası, IUCN tehlike kategorilerinden “Tehlike Altında (EN)” kategorisindedir. Uluslararası sözleşmeler ve Kara Avcılığı Kanunu ile korunan türler listesinde bulunmaktadır. Türün yuvalarının barajların sularının yükselmesinden dolayı su altında kalması, su rejiminin çok değişken olması, kum çıkartma faaliyetleri, tür hakkında bilgi eksikliği gibi nedenler türün azalmasına yol açmaktadır. Fırat kaplumbağasının korunması ve izlenmesi amacıyla Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğünce Gaziantep ili sınırlarında tür eylem planı yapılmış olup, çalışmaları devam etmektedir. Koruma altına alınan bu tür için 2021-2022 döneminde avlayanlara 16 bin TL ceza kesilecektir.