MART-NİSAN 2023 / BİTKİSEL ÜRETİM
Bezelye ekim nöbetinde önemli bir yere sahip
Bezelye, önemli oranlarda içerdiği protein, karbonhidrat, fosfor, A ve C vitaminiyle önemli bir besin kaynağı. Toprağa azot bağlaması nedeniyle de ekim nöbetine çok uygun bir bitki. Baklagiller familyasında yer alan bezelye bitkisi ile ilgili olarak Doğu Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü Tarla Bitkileri Bölüm Başkanı Dürdane Mart’tan okuyucularımız için bilgiler aldık.
Bezelyenin bitkisel özellikleri ve yetiştiriciliği konusunda bilgi verebilir misiniz?
Yemeklik tane baklagillerden olan bezelye (Pisum sativum L.), ülkemizde bazı bölgelerde kış, bazı bölgelerde yaz mevsiminde taze sebze ve kuru bezelye olarak yetiştirilebilen bir ılıman yemeklik baklagil türüdür. Bezelye, her yerde yetiştirilebilen bir üründür. Yağ oranı düşük, karbonhidrat oranı yüksek ve besleyicidir. İçerdiği protein oranı ile insan beslenmesi bakımından oldukça önemli (yüzde 69 karbonhidrat, yüzde 26 protein, yüzde 5 yağ) bir gıda kaynağıdır. Bezelye, vitamin yönünden diğer baklagillere oranla C vitamini açısından da oldukça zengindir. Bulgulara göre bezelye filizleri sağlığı geliştiren umut verici bir gıda olarak görülmektedir. Kuru bezelye, beslenme açısından iyi bir karbonhidrat, protein ve mikro besin kaynağıdır.
Hayvan beslenmesindeki proteinlerin yüzde 38’i, karbonhidratların ise yüzde 5’i yemeklik tane baklagillerden sağlanır. Bezelye bitkisinin yeşil veya kuru bitki artıkları hayvan beslenmesinde yüksek kaba yem kaynağı olarak değerlendirilir. Yemeklik baklagillerin sapları hayvan beslenmesinde de kullanılır. Bu bitkilerin sap ve samanında düşük selüloz vardır. Selüloz miktarları, mercimekte yüzde 30, bezelyede yüzde 40 ve fasulyede yüzde 45’dir. Tanelerin işleme artıklarında çok yüksek oranda protein (yüzde 10-25) bulunur. Bu artıklar kırılarak, ıslatılarak ya da pişirilerek belli oranlarda rasyonlara katılır. Ayrıca baklagil sap ve tanelerinde bulunan proteinlerin hazım olunabilir oranı da (yüzde 78) tahıllara oranla belirgin bir şekilde yüksektir. Hayvan yemlerinde yem veya kuru tohum takviyesi olarak kullanılırken daha yakın zamanda geleneksel olmayan bir yağlı tohum olarak kullanılırdı.
Bezelye bir baklagil bitkisi olması sebebiyle köklerindeki nodoziteleri ile havanın azotunu alarak fikse eder, hem kendisi kullanır hem kendisinden sonra gelen bitkiye azot bakımından zengin toprak bırakır. Azot, bağlayıcı bakterilerle simbiyotik yaşamları nedeniyle düşük girdili ekim sistemlerinin önemli bir bileşenidir. Yemeklik tane baklagiller kendinden sonraki ürüne azot ve kök organik maddesince zengin toprak bıraktıkları için toprakların özelliklerini iyileştirici rolleri nedeniyle ekim nöbetinde de önemli bir yere sahiptirler. Bezelyenin ekim nöbetinde kullanılması ile hastalık ve zararlılarla mücadele edilmesi toprağın tek yönlü sömürülmesinin önüne geçilmesi ve yabancı ot kontrolünün yapılması açısından daha kolaydır. Ayrıca, havanın serbest azotunu, köklerindeki Rhizobium ssp. bakterileri yoluyla toprağa bağlayarak hem üretim için gerekli girdileri azaltır hem de toprak ıslahına katkı sağlar. Hasattan sonra yeşil gübre olarak toprağa karıştırıldığında da toprağı azotça zenginleştirir.
Haber Görseli
Dürdane Mart Doğu Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü Tarla Bitkileri Bölüm Başkanı
IRMAK01 VE DEREN TESCİL EDİLDİ
Bezelye bitkisi taze olarak yetiştirilirse sebze grubunda, kuru baklagiller olarak yetiştirildiğinde ise yemeklik tane baklagiller grubunda incelenir. Doğu Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü olarak kuru bezelye ıslah çalışmaları yapmaktayız. Birimimizce iki tane kuru bezelye (Irmak01 ve Deren) tescil edildi. Ayrıca tohumluk üretimleri yapılarak çiftçinin hizmetine sunuldu.
GENELDE İLKBAHARDA EKİLİYOR
Bezelye, yetiştiriciliği bakımından, havaların serin ve nemli olduğu koşullarda çok iyi gelişme gösterir. Sıcak ve kuru iklimleri sevmez. Yetiştirme süresi boyunca sıcaklığın donma sıcaklığı üzerinde olması gerekir. Günlük ortalama sıcaklığın 15-21 °C olması istenir. Yetiştirme döneminde yağış ve sıcaklık artışından çok hoşlanmaz, bakteriyal yanıklık görülebilir. Bezelyenin sap sağlamlığı olmadığından aşırı yağışlarda, sıcak ve nemli havalarda bakteriyel yanıklık hastalığı kuru bezelye yetiştiriciliğinde ortaya çıkabilecek başlıca sorunlar arasında yer alır. Bezelye tohumlarının çimlenmesi için en uygun sıcaklıklar 15-18°C’lerdir. Çiçeklenme ile olgunluk arasındaki dönemde de sıcaklığın 18-21°C’ler arasında olması istenir. Sıcaklığın yüksek olması durumunda çiçeklenme süresi kısalır ve döllenme üzerinde olumsuz etkide bulunur.
Ülkemizde bezelye genellikle ilkbaharda ekilir. Ekim, bölgelere ve yıllara göre değişmekle beraber şubat ayının ikinci yarısı ile nisan başı arasında yapılır. Bazı yerlerde ise örneğin Akdeniz Bölgesi'nde kışlık olarak (kasım, aralık) ekimler yapılır ve taze bezelye üretiminde turfanda ürün elde edilir. Akdeniz ve Karadeniz Bölgelerinin sahil kesiminde, Ege ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde ise kışların sert geçmediği yerlerde bezelye kışlık olarak ekilebilir. Kışlık ekimin verimde artışa neden olduğu araştırmalarla ortaya konmuştur. Ancak başarılı olabilmesi kışa dayanıklı çeşitlerin yanı sıra bakteriyal yanıklık mantar hastalığına dayanıklı çeşitlerin de üretimde yerlerini almasına bağlıdır.
Bezelye, ilk genetik araştırmaların yapıldığı bir ürün. Bununla ilgili neler söylersiniz?
Bezelye biyolojik özellik, coğrafi konum ve morfo-agronomik özellikler açısından çok çeşitlilik gösterir, bu da türün zenginliği olmaktadır. Bezelye bitkisinde bitki boyu bakımından bodur, yarı sarılıcı ve uzun boylu çeşitler, bitkide sülüklü ve sülüksüz çeşitler, bitki çiçek rengi bakımından beyaz, pembe ve mor renk tonlarını görebiliriz. Tane şekli bakımından yuvarlak, buruşuk, basık, çökük şeklinde ve tane rengi beyaz, sarı, yeşil tonlarında olabilir. Bezelye bitkisinde bir karakterde birçok farklılık görülebilir.
Kalıtım bilimin öncüsü Mendel’in, bezelye bitkisini seçmesinin sebebi, kolay yetişmesi, döl sayısının çok olması, çıplak gözle görülebilen farklı özelliklerin ve çok fazla çeşitliliğin olmasıdır. Mendel, bezelyenin yedi özelliği ile çalışmıştır. Bunlar; Bitki boyu, tohum zarının şekli ve rengi, tohum şekli ve rengi ile çiçeğin konumu ve rengidir. Örnek olarak tohum rengini alan Mendel, sarı bezelye ve yeşil bezelye çapraz yetiştirildiğinde yavrularının her zaman sarı tohumlar ürettiğini göstermiştir.
Ülkemizde bezelye üretimi ne kadar? Bezelye genellikle nasıl tüketiliyor?
Yemeklik tane baklagillerden bezelyenin Türkiye’de 6 bin 786 dekar (da) ekim alanı, 1.805 ton üretimi bulunurken birim alandan alınan tane verimi 266 kg/da’dır (FAO, 2022). Yemeklik tane baklagillerden nohut birinci sırada, hemen arkasından fasulye, mercimek, bakla ardından bezelye beşinci sırada yer almaktadır. Görüldüğü gibi verim 266 kg/da olarak çok önemli seviyededir. Ülkemiz için geleceği olan önemli bir baklagil bitkisidir.
Ülkemizde bezelye tarımı genellikle taze olarak yapılırken, taze sebze, konserve, dondurulmuş ürün şeklinde tüketilir. Yurt dışında konserveler kuru tanelerden yapılır. Kuru bezelyeler yılın on iki ayı kullanılabilir. Nohut, fasulye gibi ıslatılarak haşlanıp tazesi ile hangi yemek yapılıyorsa aynı şekilde değerlendirilebilir.
Kuru bezelyenin ekimi ve tüketimi ile yayım çalışmaları Enstitü Müdürlüğümüz tarafından yapılarak üreticilerimiz ile paylaşılmaktadır. Dolayısıyla, toplumun bezelye tüketimi teşvik edilerek protein açığının kapatılması ve dengeli beslenmenin teşvik edilmesi sağlanmaktadır.
Bezelyenin beslenmeye ve insan sağlığına ne tür faydaları bulunuyor?
Bezelye dünyada tropikal bölgelerde yaygın şekilde yetiştirilir. Bilimsel adı; Pisum sativum şeklinde isimlendirilen bu sebzenin tadının lezzetli olmasının yanı sıra vücuda eşsiz faydaları bulunur.
BEZELYE A VE C VİTAMİNİ YÖNÜNDEN OLDUKÇA ZENGİN
İçerdiği protein oranı ile insan beslenmesi bakımından oldukça önemlidir, yüzde 26 protein ile bir gıda kaynağıdır. Bezelyenin kalorisi düşüktür, 100 gram bezelye 81 kaloriye sahiptir. Besin içeriği bakımından bezelye; demir, magnezyum, diyet lifi, potasyum, folik asit, A vitamini ve C vitamini yönünden oldukça zengindir.
Bezelye, cildi yaşlanma etkilerine karşı korur. Kateşin, flavonoidler, karotenoid, epicatechin, alfa karoten vb. gibi antioksidanlar açısından zengin olan bezelye, cildin yaşlanma sürecini önler. Cilde doğal parlaklık katar. Bezelyede yer alan bol miktarda kumarestrol ismi verilen polifenolün bilhassa mide kanseri gibi hastalıklara karşı önleyici olduğu bilinir. Bezelyenin içerisinde yer alan yüksek antioksidanlar, vücutta ciddi rahatsızlıklara sebep olacak türlü reaksiyonların önüne geçer. Bezelye; vücudun bağışıklık sistemini güçlendiren kalsiyum, demir, bakır, manganez, çinko gibi pek çok mineral bakımından zengindir. Kolayca çözümlenebilir çeşitli lif maddelerini çok miktarda içerdiğinden, özellikle kandaki kötü kolesterol düzeyini düşürerek kalp krizi geçirme riskini azaltır. Yüksek oranda B1 vitamini içerdiği için uykuyu düzene sokar. İştahı açar ve insanın ruhsal durumunu düzelterek neşeli olmasını sağlar.
Bezelye yetiştiriciliği kârlı bir yatırım mı? Üretimde nelere dikkat edilmesi gerekir?
Bezelye bir baklagil bitkisi olması sebebiyle köklerindeki nodoziteleri ile havanın azotunu alarak toprağa fikse eder. Hem kendisi kullanır hem kendisinden sonra gelen bitkiye azot bakımından zengin toprak bırakır. Bezelye yetiştiriciliği kârlı bir yatırım ürünüdür aynı zamanda da toprağın iyileştirilmesi için de önemli bir baklagil bitkisidir. Bezelyenin ekim nöbetinde kullanılması hastalık, zararlılarla mücadele edilmesi, toprağın tek yönlü sömürülmesinin engellenmesi ve yabancı ot kontrolünün yapılması açısından daha uygun olmaktadır. Bezelye yetiştiriciliğinde hastalık, zararlı ve yabancı ot mücadelesinin zamanında yapılması kaliteli ve yüksek verim almamızı sağlar. Taze sebze olarak hasattan hemen sonra değerlendirilmesi, bekletilmemesi gereklidir. Kuru bezelye tarımında hasat sonrası pazar sorunları yaşanmaktadır. Kuru bezelye kullanım alanlarının teşvik edilmesinde, yeni yatırımların yapılmasında yarar bulunmaktadır.