TEMMUZ-AĞUSTOS 2023 / NESLİ TEHLİKE ALTINDAKİ TÜRLER
Yılda sadece bir kez açan Manisa Lalesi vatanında korunuyor
Soğanlı ve otsu bir bitki olan lale çiçeğinin Anavatanının Orta Asya olduğu ve Türkler tarafından Anadolu’ya getirildiği bilinmektedir. Hatta Osmanlı Devleti’nin bir dönemine de ad verecek kadar tarihsel öneme sahip olmuştur laleler. Lale, Anadolu’dan Avrupa’ya ve tüm dünyaya yayıldığı tahmin edilmektedir. Bu sayımızda halk arasında Manisa lalesi adıyla anılan bilinen Tulipa orphanidea türünü inceleyeceğiz.
Eski çağlardan beri tıbbi özellikli bitkiler sınıfında yer alan aynı zamanda göze hoş gelen renkteki çiçekleri ve güzel kokuları ile geofitler (yer bitkileri) insanoğlunun ilgisini çekmiştir. Bu grupta yer alan bitkilerden biri de lale (Tulipa)’dir. Lale cinsi üyeleri bilinirliği en yüksek yer bitkileri arasında yer alır. Bu cins Liliaceae (zambakgiller) familyasına dâhildir. Lale cinsinin ülkemizde 17 türü doğal yayılış gösterir. Bunlardan 4’ü sadece ülkemiz sınırları içinde yetişen endemik türlerdir.
Selçuklu Devleti döneminde lale motifinin sanat eserlerinde özellikle çinilerde kullanıldığı görülmektedir. Osmanlı döneminde de 16 yüzyıldan itibaren lale çeşitliliğinin arttığı gözlenmektedir.
Laleye isminden ve yetişmesinden dolayı dinî anlamlar da atfedildi. Laleye olan sevginin yansımasının yanı sıra Osmanlı Devleti'nin bir dönemine de tarihçiler Lale Devri (1718-1730) adını vermiştir. 17. yüzyıldan itibaren ise lalenin değişik yollarla Avrupa’ya götürülmesi ile Avrupa’da özellikle Hollanda’da çok popüler hâle geldiği bilinmektedir.
İlk kez 1868 yılında tanımlanan Manisa lalesi (Tulipa orphanidea) Doğu Akdeniz Bölgesinin bir bitkisidir. Türkiye dışında Yunanistan, Bulgaristan ve Girit Adası’nda da yayılış göstermektedir. Ülkemizin batısında yayılış gösteren bir bitki olan Manisa lalesi, Antalya’dan Tekirdağ’a kadar geniş bir alanda çok da büyük olmayan popülasyonlar hâlinde yayılış göstermektedir. Türün en büyük popülasyonları Manisa Spil Dağı Millî Parkında bulunur. Deniz seviyesinden 1700 metre yüksekliğe kadar geniş bir yükselti aralığında yayılış gösterebilmektedir. Genellikle karaçam ormanları, tarla ve yol kenarları yaşam alanıdır. Kışları nispeten nemli özellikle belli bir eğimi olan yamaçlar türün ideal yaşam yeridir. Diğer taraftan çiçeklenme mevsiminin baharın ilk aylarına denk gelmesi, bu aylarda doğadaki insan hareketlerinin de yoğunlaşması tür için tehdit faktörü olarak kabul edilebilir.
Manisa lalesi 24-50 cm’ye kadar boylanabilmektedir. Gövdesi ise tüysüz veya ince tüylüdür. Toprak altı gövdesinin uzunluğu 6,5 - 19,5 cm, Soğan boynu 1 ila 3 cm. soğan örtüsü derimsi, koy kahverengidir. Yaprakları 3-6 cm, dik-geriye doğru kıvrık, orak şeklinde veya dik-yayvan, doğrusal-mızraksı, boyuna oluklu, mavimsi-yeşil, almaçlı, yaprak kenarı tüysüz veya hafif sillidir. Çiçekleri kıpkırmızıdan turuncu kırmızı renge kadar değişik renkte olabilmektedir.
Hem dişi hem erkek organları aynı çiçek üzerinde taşısa da en verimli tohum üretimi karşı tozlaşma ile gerçekleşmekte ve tozlaşma böceklerle sağlanmaktadır. Tohum çimlenmesinin ardından olgun ve çiçek veren yeni soğanın oluşması 5 yılı bulabilir. Oldukça hafif ve yassı olan tohumlar, zeminde dolaşan sincap ya da tarla faresi gibi herhangi bir yoğun kürklü hayvanın kılları arasına girerek yapışır.
Hayvan kendi habitatında hareket ettikçe tohumları da dağıtır. Memeli hayvanların tozlaşmaya herhangi bir katkısı olmasa da tohumların dağıtılması yönünde etkili olabilmektedirler. Kuşlar zeminde beslenirken çiçeklere dokunarak ve sallayarak polenlerin dökülmesine yardımcı olabilir. Zemindeki tohumlarla beslenip, sindirim sistemlerinden atan kuşlar aynı zamanda etkili birer tohum dağıtıcısıdırlar.
DOĞADAN KOPARMANIN CEZASI 244 BİN TL
Kış günlerinin hemen arkasından çiçeklenen lale türlerinin havanın soğuk olması nedeniyle tozlaştırıcı ajanları az sayıdadır ve genellikle arılardır. Ancak yine bu zorlu koşullarda az sayıda bitkinin çiçeklenmiş olması karşı tozlaşma şansını da artırmaktadır.
Doğal yetişme alanları koruma altına alınan ve sayıları her geçen gün artan laleler, senede bir kez, özellikle Nisan ve Mayıs aylarında yoğun olarak çiçek açıyor. Laleler, duruma göre eksi 15 derece soğuğa dahi dayanabiliyor.
2015 yılından itibaren Tulipa türleri toplanması ve ihracatı yasak olan geofitler grubuna girdi. Hatta Manisa lalesi için her yıl değişmekle birlikte 2023 yılı için doğadan koparmanın cezası 244.315 TL olarak belirlendi. Tabii ki cezaların da caydırıcı bir özelliği olması bilinmekle birlikte bunun gibi nesli tehlike altındaki türlerin doğal ortamlarında yaşaması için vatandaşların bilinç düzeyinin de artırılması gerekmektedir.
Çeşitli çevresel baskılar nedeniyle Manisa ilindeki Tulipa orphanidea popülasyonlarının daralma eğiliminde olması nedeniyle türün tanıtımı ve önemi ile ilgili olarak Doğa Koruma ve Millî Parklar Genel Müdürlüğünce tür eylem planı hazırlandı ve uygulamaya konuldu.