EYLÜL-EKİM 2023 / HAYVANCILIK
Yetiştirici şartlarında ıslah ile manda sayısı artıyor
Ülkemizde manda sayısı 1970’li yıllarda bir milyonun üzerindeyken, 2000’li yıllara gelindiğinde bu sayı 100 binlerin altına düştü. 2011 yılından itibaren Halk Elinde Manda Islahı gibi projeler ile manda sayının artırılması için çalışmalar yürütülmeye başlandı. Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğünce (TAGEM) yürütülen bu çalışmalarla ilgili olarak TAGEM Genel Müdür Yardımcısı Dr. İbrahim Halil SÖZMEN’den hem bu proje hem de manda yetiştiriciliği konusunda bilgiler aldık.
Genel Müdürlüğünüzce büyükbaş ve küçükbaş hayvan ırklarında yürütülen ıslah projelerinden kısaca bahsedebilir misiniz?
Genel Müdürlüğümüz tarafından beşer yıllık dönemler halinde ülkemizin aynı zamanda hayvan genetik kaynağı olarak kabul edilen yerli büyük baş hayvan ırklarından Anadolu mandasında 18 ilde ve küçükbaş hayvan ırklarından 30 koyun ve keçi ırkında halk elinde (yani yetiştirici şartlarında) toplam 54 ilde ve 197 alt proje uygulanmaktadır. Ayrıca 2023 yılı içerisinde yerli sığır ırklarımızın da ıslahı kapsamında Ankara’da ilk defa halk elinde Yerli Kara sığırlarında da ıslah projesi başlatılacaktır. Bu projelerin genel olarak ismi halk elinde hayvan ıslahı ülkesel projesi olarak adlandırılmaktadır.
MANDA YETİŞTİRİCİLİĞİNİN SON 13 YILDA ARTAN BİR İVMESİ VAR
Ülkemizde manda yetiştiriciliği konusunda neler söylersiniz? Manda yetiştiriciliği artıyor mu?
Ülkemizde 1970’lerde milyonlar ile ifade edilen manda sayısı 2000’li yıllara kadar azalış gösterdi. Bu azalışı gören Bakanlığımız 2004 yılında mandayı hayvan genetik kaynağı olarak tescil edip koruma altına aldı. 2011 yılına gelindiğinde, bu ırkın korunmasının yeterli olmadığı değerlendirildi ve Bakanlığımız bünyesinde ülke çapında bir ıslah çalışması başlatıldı. 2010 yılında 84 bin baş olan manda sayısının projenin de yaygın etkisiyle 2022 yılında 171 bin 835 başa çıkması ülkemizde manda yetiştiriciliğinin son 13 yılda artan bir ivmede olduğunu göstermektedir.
Halk Elinde Manda Islahı Projesi nedir? Projenin diğer ıslah projelerinden farkı var mı? Proje nasıl başladı?
Proje 2011 yılında bu ırkın etinden elde edilen sucuk, pastırma ve sütünden elde edilen kaymak yoğurt, peynir ürünlerinin artan ticari değeriyle tekrar önem kazanmasıyla başlatıldı. Yöntem olarak saf yetiştirme ve seleksiyon kullanılmaktadır. Bu projeyi diğer projelerden ayıran en önemli farklardan birkaçı yetiştirici şartlarında yapılması ve konusunda uzman üniversite/enstitü araştırmacılarla iş birliği içerisinde olmasıdır. Yani ıslahın bizzat içerisinde olan bilimsel alanda uzman kişiler ve bu hayvancılık kolunda uğraşan yetiştiriciler bizatihi görev almaktadırlar. Halk Elinde Anadolu Mandasının Islahı Projesi, yetiştirici şartlarında mandaların ekonomik öneme sahip büyüme, üreme ve üretim özelliklerinin artırılması için yürütülen bir ülkesel ıslah programıdır. Doğrudan faydalanıcısı ise güzel ülkemizin hayvancılığın bu koluyla uğraşan emekçi manda yetiştiricileridir.
Halk Elinde Manda Islahı Projesinde verim kayıtları nasıl değerlendirilmektedir?
Yeni doğan malaklardan doğum, altıncı ay ve bir yaş canlı ağırlığı olmak üzere üç tartım yapılmakta ve mandaların süt verimleri ölçülmektedir. Alınan kayıtlar bilgisayar tabanlı “Manda Yıldızı” isimli veri kayıt sistemine projede çalışan proje teknik elemanları tarafından kaydedilmektedir. Bu kayıtlar, konusunda uzman üniversite hocaları ve hayvancılık enstitülerimizde çalışan proje liderleri tarafından değerlendirilmekte ve damızlık seçimleri yapılmaktadır. Bu şekilde en iyi verim özelliklerine sahip mandalar sürüde bırakılmak suretiyle ıslahta ilerlemeler sağlanmaktadır.
2010 YILINDA YAKLAŞIK 85 BİN BAŞ OLAN MANDA SAYISI 172 BİN BAŞA ÇIKARILDI
Projeyle ne tür kazanımlar elde edildi? Üreticiye katkılarından bahsedebilir misiniz?
Elde edilen kazanımları şu şekilde sıralayabiliriz: Türkiye’de ilk defa mandalardan bu büyüklükte verim kaydı alınmaktadır. Damızlık Yetiştirici Birliklerinin kurulması teşvik edilerek İl Birliği sayısı 2’den 28’e ulaştırıldı. Birlikler amaçları doğrultusunda aktif görev aldı. Üniversite-Kamu-STK AR-GE iş birliği geliştirildi. Yetiştirici yapılan çalışmaya fiilen iştirak ederek, teknik bilgi ve deneyimini artırdı. İller arasında damızlık manda boğası transferleri yapılmaya başlanmış olup 8 ilimizden transfer yapıldı.
Manda yetiştiriciliği ve ürünleri konusunda farkındalık artmaya başladı. 2010 yılında yaklaşık 85 bin baş olan manda sayısı 172 bin başa çıkarıldı. 2012 yılında ortalama 776 litre olan laktaysan süt verimi, 2022 yılında 1.115 kilograma çıkarıldı. Doğum ağırlığı 2012 yılında 29,4 kilogramdan 2022 yılı sonu itibarıyla 31,3 kilograma çıkarıldı. 6. ay canlı ağırlığı 2012 yılında 96,6 kilogramdan 2022 yılı sonu itibarıyla 104,8 kilograma çıkarıldı. 1 yaş canlı ağırlığı 2012 yılında 150,9 kilogramdan 2022 yılı sonu itibarıyla 167,8 kilograma yükseltildi. 3 yılda iki malaklayan Anadolu mandalarında 2012 yılında yüzde 26 olan doğum oranı yüzde 50,3’e kadar çıktı.
Üreticiye katkısı yapılan destekleme ödemlerine ek olarak artan verimlerden elde ettiği ekonomik gelirleri arttı. Üreticiler daha bilinçli bir üretim yapmaya başladı. Ayrıca 2022 yılı itibarıyla 18 farklı ilde 2767 üreticiye toplamda yaklaşık 57 milyon destekleme ödemesi yapıldı. Destekten faydalanan iller Afyonkarahisar, Amasya, Balıkesir, Bartın, Bitlis, Çorum, Diyarbakır, Düzce, Giresun, İstanbul, Kayseri, Kocaeli, Kütahya, Muş, Samsun, Sivas, Tokat ve Yozgat’tır.
Mandacılık ürünlerinin piyasada talep görmesi ile ilgili neler yapılmalı?
Günümüz teknolojisi düşünüldüğünde öncelikle tanıtım diyebiliriz. Fakat başka yapılacak şeyler elbette mümkün Avrupa’da olduğu gibi bu tarz ürünler için coğrafi işaret alınabilir. Nitekim bu konuda Zonguldak Çaycuma ilçesinde manda yoğurduna coğrafi işaret alındı. Bu tarz girişimlerin yani farklı üretim sistemleriyle üretim yapılan kaymak, sucuk, peynir ürünlerine bu süreçler takip edilebilir. Ayrıca manda ürünleri sığır ürünlerine göre bir miktar pahalı olması nedeniyle alım gücünün yükseltilmesi gerekir. Tabii en önemlisi ise bu ürünlerin piyasada çoğalması ve kalitenin artması gerekmektedir.
KAMU, ÜNİVERSİTE VE SİVİL TOPLUM İŞ BİRLİĞİ İLE PROJE YÜRÜTÜLÜYOR
Bu proje de üniversiteler, sivil toplum kuruluşları ne tür iş birlikleri yaptınız?
Proje, çok paydaşlı olarak yürütülmektedir. Bir saç ayağı gibi düşünülürse üç farklı ayaktan bahsedebiliriz. Birinci ayak kamu, ikinci ayak ise üniversite-enstitü, üçüncü ayak ise sivil toplum kuruluşu olan Damızlık Manda Birlikleri olarak sıralanabilir. ‘Halk Elinde Anadolu Mandası Islahı Projesi’ kapsamında 10 üniversiteden 12 öğretim üyesi, TAGEM’e bağlı enstitülerden 6 araştırmacı olmak üzere toplam 18 proje lideri görev almaktadır. Proje sayesinde Üniversite, Manda Yetiştirici Birlikleri ve kamu iş birlikteliği sağlanmaktadır. Her projede görev almak üzere toplam 28 Proje Teknik Elemanı (zooteknist, veteriner hekim ve teknisyeni) yer almakta. Yukarıda bahsettiğimiz destek ödemesi yapılan tüm illerde bu faaliyetler yürütüldü.
Projenin AR-GE çalışmalarına katkısı konusunda neler söylersiniz?
Proje aslında bir AR-GE projesidir. Bilimsel yöntem olarak hayvan ıslahı konusunda sıkça kullanılan saf yetiştirme ve seleksiyon metodu kullanılmaktadır. Bu metot saf olarak Anadolu mandalarının projede yer alması ve bazı verim özellikleri bakımından daha üstün olan mandaların bir sonraki nesilde malak vermeleri olarak tarif edilebilir.
Et, süt ve döl verimi gibi bazı özellikler kayıt altına alındıktan sonra yine hayvan ıslahında kullanılan bir takım program ve istatistiksel hesaplamalar sonucunda bireysel olarak malakların damızlık değerleri proje paydaşı olarak adlandırılan üniversite ve enstitülerden konusunda uzman kişilerce belirlenir.
AR-GE çalışmalarına katkısına gelince ulusal ve uluslararası kongre, sempozyum ve benzeri ortamlarda sözlü sunum, ulusal, uluslararası hakemli ve SCİ dergilerde toplam 78 adet bildiri ve makale yayınlandı. Yine 4’ü devam eden 5 doktora tezi ve 4’ü tamamlanmış 6 yüksek lisans tezine veri ve hayvan materyali sağlandı. UHAEM’de (Uluslararası Hayvancılık Araştırma ve Eğitim Merkezi Müdürlüğü) malağın büyüme verileri ve anasının süt verimine göre damızlık olarak seçilen boğalardan sperma üretilmeye başlanıldı ve yetiştiricinin kullanımına sunuldu. Manda ve yavrularından yaklaşık 76 bin büyüme verisi (doğum, altı ay, bir yaş) ve 93 bin laktasyon verisi kayıtları tutuldu ve Manda Yıldızı programı ile elektronik veri tabanı oluşturuldu. Bunlara ek olarak Anadolu mandalarında büyüme ve süt verim özellikleri yönünden damızlık seçimi için genetik tanı kiti geliştirildi ve ülkemiz mandalarda genomik seleksiyon yapabilecek bilgi ve altyapıya kavuştu.