Hülya OMRAK    

Sürüde bulunan koyunlar yazın gelmesiyle birlikte, vücutlarında bulunan yünden kurtarılmak için kırkılır. Koyun kırkımı ortalama olarak on beş gün sürer. Bu süre sahip olunan koyun sayısı ile bağlantılıdır. Buradaki amaç koyunun gelişmesini sağlamak, bunun yanında da çıkan yünden çeşitli alanlarda faydalanmaktır. Koyun kırkma aynı zamanda, küçükbaş hayvanlara musallat olan parazitlerin önlenmesine de yardımcı olan önemli bir işlemdir.

Koyunların kırkılmadan yirmi gün önce kuyrukları açılır ve çakıldakları (kuyruk etrafındaki kirli ve gübreli yapağılar) alınır. Bunlar bıçakla veya kırklıkla(makas) dikkatlice alınır. Bunun yapılmasının sebebi; sıcakta koyunun kuyruğunun yara olmasını önlemek ve koyunun yatarken rahat etmesini sağlamaktır.

KIRKIM NE AMAÇLA VE NASIL YAPILIR?

Kırkımdan amaç bol verim alarak ve temiz ürün sağlayarak daha karlı koyunculuk yapmaktır. Bu amaca varmak için: hayvanın tutulmasından, yapağının sarılmasına kadar tecrübe ve bilgi isteyen kırkım, bu işi bilen kişiler tarafından yapılmalıdır.

Koyunlardan gömlek halinde çıkarılan kirli kıl örtüsüne yapağı denmektedir. Bir koyundan alınan yapağının tümüne gömlek veya tulum denmektedir. Yün ise yapağının yıkanmış temizlenmiş haline denir.

İyi bir kırkım yapmak için kırkım zamanını iyi seçmeli, kırkım hazırlığı yapılmış olmalı, kırkım titizlikle ve dikkatli yapılmalı ve kırkımdan elde edilen gömlekler iyi muhafaza edilmelidir.

Koyun, ön ve arkadan birer bacağından tutularak kaldırılır ve yere yatırılır. Yerde yatan koyunun arka iki bacağının arasına sol ön bacağı getirilerek, bağcak  denilen iple birbirine bağlanır. Sağ bacağı serbest kalır. Daha sonra kırklık denilen aletle kırkma işi başlar. Koyunun kuyruğu önceden kırkılmamışsa kuyruğundan başlanarak karnından boynuna doğru kırkılır.

Daha sonra aynı işlem ters çevrilerek yatan tarafına da uygulanır. Koyunlar bu yünlerinden kurtulduklarını anlarcasına bu işlem sırasında huzursuzluk çıkarmazlar.

Kırkılma işlemi bittikten sonra çoban koyunun ayaklarını çözerek koyunu ayağa kaldırır. Ayakta koyunun sırtına çoban tarafından yavaş şekilde vurulur. Bu davranış ona teşekkür niyetindedir. Bugün modern besicilikte ve hayvan yetiştiriciliğinde kırkma işi elektrikli makaslarla yapılmaktadır. Böylece daha az zamanda daha az emek harcanmış olur.

KIRKIM ZAMANI

Kırkım, Türkiye’de iklime bağlı olarak farklı aylarda veya mevsimlerde yapılır. Kırkım zamanı, öncelikle iklim koşulları, yetiştirme işleri ve koyunun yetiştirilme yönüne bağlıdır. Yapağı gömleğindeki yağı salgılanmadan (koyun terlemeden), kolay kırkım yapılamaz. Makas veya makine koyun üzerinde zor hareket eder. Onun için belirli bir sıcaklık olmadan ve koyunlar terlemeden kırkım yapılamaz.

Hava devamlı yağmurlu, soğuk veya çok sıcak olduğu gün ve aylarda kırkım yapılmaz. Özellikle doğum ve sağım zamanında da sağmal koyun kırkımı yapılmaz. Türkiye’de kırkım genelde nisan – haziran ayları arasında yapılmaktadır. Anadolu’nun bazı bölgelerinde, bazı ırklarda eylül ayında ikinci kırkım yapılmaktadır.

KIRKIM HAZIRLIKLARI

Kırkım makas ile yapılacaksa ağızları iyice bilenmelidir. Kırkım eğer elektrikli makine ile yapılacaksa, kırkımdan önce makine parçalanır. Bıçakları bilenir, makine parçaları deterjanlı su ile temizlenir ve sonra yağlamaları yapılır. Esasen bu işlemler her sene kırkım öncesi ve sonrası yapılmalıdır.

Kırkım yeri beton veya sert toprak olabilir. Toprak zemin üzerinde kırkım yapılmaz. Bunun üzerine büyükçe bir branda serilip, yapağının temiz elde edilmesi sağlanmalıdır. Kırkılacak koyunlar bir gün öncesinden aç bırakılmalı ve kırkım sırasında hayvanların ani hareketlerinden kaçınılarak bağırsak düğümlenmesi gibi durumlara karşı hassas davranılmalıdır.

Kırkıma, önce koçlardan başlanır. Koçu sıra ile kısırlar, erkek ve dişi toklular izler. Kırkıma başlamadan önce, kırkım yerine getirilen koyunların kuyruk etrafındaki kirli ve gübreli yapağıların kırkılması gerekir. Sürü içindeki koyun, asla yapağısından tutulmamalıdır.

KIRKIM YÖNTEMLERİ

Makasla kırkımda, ortalama olarak usta bir kırkıcı, günde 60 koyunu kırkabilir. Makas ile kırkımda yapağı parçalar halinde makasın iki bıçağı arasına sıkıştırılarak kesilir.

Makas ile kırkılan koyunun vücudu düzgün değildir. Yapağının bir miktarı koyun üzerinde kalır. Bu yöntemde koyun derisi, makine ile kırkıma oranla daha fazla kesilmektedir.

Makine ile kırkım makasla kırkıma göre daha avantajlıdır. Makine ile yapağı deriye yakın yerden kesilir, dolayısıyla yapağı verimi artar, kırkım daha çabuk biter ve düzgün olur. Deri yaralanması makasla kırkıma göre daha azdır.

Makine ile kırkımda önce koyun kıç üstü oturtularak göğüs bölgesinden kırkıma başlanır. Sonra karın altı ve etrafı açılır. Ardından ön ve arka bacaklar kırkılıp, en son sırt ve boyun kırkılarak kırkım tamamlanır. Kırkılan koyunlar gölge bir yerde dinlendirilir.

Kırkım hayvanın yapağısı kuru iken yapılmalıdır. Banyodan sonra ıslak veya nemli iken yapağı kırkılmaz. Kırkılırsa, nemli gömlek çok çabuk bozulabilir.

KIRKILAN YAPAĞILAR NASIL MUHAFAZA EDİLİR?

Kırkılan yapağı gömleği bir iki defa silkelenip kaba kirleri döküldükten sonra temiz bir yere serilerek havalandırılır. Serilme işleminin tel kafesler üzerinde olması daha uygundur. Eğer nemi varsa iyice kuruyuncaya kadar serili bırakılır.

Havalandırılan gömleğin etek ve bacak kısmındaki çakıldaklar da alındıktan sonra, gömleğin sağ ve sol yanları ortada birleşecek şekilde katlanır. Bundan sonra arkadan başlamak suretiyle öne doğru kıvrılır. Böylece, omuz bölgesi görünen dış kısımda olur. Sarılan gömlekler fazla sıkılmadan çapraz olarak bağlanır. Bağlanan gömlekler renklerine göre ve koç, koyun, toklu, kuzu gibi cinslerine göre ayrılır. Her biri temiz ve rengi çıkmayan çuvallara konur.

Çuvallar fazla bastırılmamalıdır. Böylece hava alması sağlanır. Yerden 10-15 cm yükseklikteki tahta ızgaralar üzerine istif edilir. Çuvallar üst üste fazla yığılmamalı ve üzerleri bastırılmamalıdır.

İstif yerleri kuru, temiz, aydınlık ve havadar olmalıdır. Küf ve güvelere karşı önlem alınmalıdır. Farelere karşı da mücadele edilmelidir.