Ayşegül ULUCAN ŞAHİN     İbrahim BAĞCI 

İpek böceğinin gelişimi nasıl gerçekleşiyor? İpek böceği üretimi dünyada nasıl başlamış?

İpek böcekleri yumurtalarından çıkıyor, uyku aşamasını geçiriyor, yumurtadan çıktığı andan itibaren 10 bin kat büyüyerek günü gelince kozasını kendi örmeye başlıyor. Bunların hepsi ciddi bir emek ve öğreti. Kozadan çıkıyor, kelebek oluyor, yumurtalarını bırakıyor ve ölüyor; döngüsü bu şekilde.

İpeğe ve ipekböcekçiliğine dair en eski bilgiler Çin kaynaklarında görülüyor. Çin’de M.Ö 2-3 bin dönemlerde ipekböceğinin ülke dışına çıkarılması yasak. Çıkaran ölüm cezasıyla cezalandırılıyor. Dolayısıyla kimse dışarı çıkaramıyor. Ancak bir prenses evlenirken saçının içine yumurtaları saklıyor ve o şekilde ipek böceği Çin sınırları dışına çıkıyor.

Osmanlı Devleti’nde 16. yüzyılın ortasına doğru, ipekli dokumacılık çeşitlenerek bu işle uğraşanların sayısı artmış. 1800’lü yıllarda 10 bin tonlara kadar üretim yapılmış.

Ülkemizde 90’lı yıllarda ipek böcekçiliğinden elde edilen üretim 2 bin ton civarındaydı. 2011 yılında 47, geçen seneki üretim ise 94 ton olarak gerçekleşti. Desteklerin etkisiyle ipek üretimi tekrar yükselmeye başladı. Ancak geçen sene Bursa-Bilecik bölgesinde ciddi ölümler meydana geldi.

ASTRONOT KIYAFETİ İPEKTEN

İpek ipliğinin özellikleri neler?

İpek böceğinden üretilen ürün yani ipek ipliği çok sağlam bir lif yapısına sahip. Bundan dolayı paraşüt ipi yapımında ve ameliyat ipliği olarak kullanılabiliyor. Hafif olması sebebiyle astronotların kıyafetleri ipekten yapılıyor. İpek yorgan; anti alerjen olup, soğukta sıcak, sıcakta serin tutuyor. Böyle güzel bir özelliği var. Hem hafif, hem zarif yani çok özel bir ürün.

İpek ipliği üretiminin aşamaları nasıl gerçekleşiyor?

Üretimi çok zahmet gerektiriyor. Bir kutu yumurtadan bir kutu dediğimiz; 20 bin canlı larva çıkışı beklenen ipek böceği yumurtası maksimum 44 kilogram yaş koza elde ediyorsunuz. Her 8 kilo yaş kozadan da 1 kilogram kuru koza elde ediyorsunuz. 40 kilogram yaş kozadan takribi elde edeceğiniz ipek ipliği miktarı 3 kilograma denk geliyor. 3 kilogram ipek ipliği için, maksimum 40 kilogram yaş kozayı üreteceksiniz, onları seçeceksiniz, ayıklayacaksınız, kabukların dış gömleğini alacaksınız, kozadan ipliği çekeceksiniz, sonrasında bu kadar ürün elde edeceksiniz. Dolayısıyla az ve kıymetli olduğu için fiyatı da pahalı.

Üreticiler yaklaşık 30 günlük besleme dönemi ve 10 günlük koza örme dönemi olmak üzere toplam 40 günlük dönem sonunda ürünlerini teslim ediyor.

DESTEKLEMELER YERİNİ BULUYOR

Üreticiler evlerinin bir odasını boşaltıyor, üretimi orada yapıyor. Üreticinin elinde ürün kalması gibi bir sorun yok. Kozasını Kozabirlik’e veriyor onlar da hak edişleri hazırlıyor. Biz Tarım ve Orman Bakanlığı olarak her yıl ağustos ayı içerisinde üreticilerimizin hesabına parayı aktarıyoruz. Geçtiğimiz yıl yaş koza için kilograma 50 lira ödeme yaptık.

Ülkemizde en çok hangi iller üretim yapıyor? Üretici sayısı ne kadar?

50 kadar ilimizde üretim yapılıyor. İlk 10’da yer alan aynı zamanda üretimin yüzde 98’ini gerçekleştiren illerimiz; Diyarbakır-Kulp, Antalya-Alanya, Bursa, Bilecik, Sakarya, Eskişehir, Bolu, İzmir, Muğla, Ankara. Yüzde 38-40’ını Diyarbakır üretiyor.
2002 yılında 21 olan ipek böceği besleyen il sayısı 2017 yılına gelindiğinde 52’ye; 327 olan köy sayısı ise 2017 yılında 660’a yükseldi. İpek böceği besleyen aile sayısı 2002 yılında 2 bin 356 iken 2017 yılında 2 bin 128 oldu. Açılan kutu sayısı da 2002 yılında 3 bin 885 iken 2017 yılında 5 bin 685,5’e yükseldi. Üretici sayısı 2 bin ile 3 bin arasında değişiyor. Çoğunluğu Diyarbakır, Antalya, Bursa’da bulunuyor.

DÜNYADA KENDİ TOHUMUNU ÜRETEBİLEN BİRKAÇ ÜLKEDEN BİRİYİZ

Ülkemizde ipek böceği üreticisine destek olan kurumlar hangileri?

Yukarıda da söylediğim gibi Tarım ve Orman Bakanlığı ipekböcekçiliğine destek veriyor. Yine Kozabirlik ile bağlantılı çalışıyoruz. Kozabirlik Tohum Üretim İşletmesi 1963 yılında kuruldu. Bu işletmede ülkemizde yetiştirilen yerli ırk ipekböceğinin hastalıklara karşı dayanıklı, kutu başına verimliliği yüksek hibrid ipek böceği tohumunun üretilmesi sağlandı. Bu anlamda ülkemiz dünyada kendi tohumunu üretebilen birkaç ülkeden biridir. Yumurta üretim aşamalarında il ve ilçe müdürlüklerimiz gerekli kontrolleri yapıyorlar. Koza Birlik dışında hiç kimsenin ipek böceği yumurtası üretme yetkisi yok.

Son birkaç yıldır ülkemizde üretilen yaklaşık 100-120 ton yaş kozanın, yaklaşık 60-70 tonu Kozabirlik tarafından, 40-50 tonu da Diyarbakır bölgesinde faaliyet gösteren Kulp Ziraat Odası Kulp İpek Üretim Merkezi İktisadi İşletmesince satın alınıyor.

TARIM VE ORMAN BAKANLIĞINDAN ÜRETİCİYE ÜCRETSİZ YUMURTA

Üretici dilekçeyle Kozabirlik’e ya da Tarım ve Orman il-ilçe müdürlüklerimize başvuruda bulunuyor. “Benim şu kadar alanım var, şu kadar kutu beslemek istiyorum” diyor. Kozabirlik de mevsim şartlarına göre üreticiye yumurta gönderiyor. Ipek böceği yumurtaları Tarım ve Orman Bakanlığı Hayvancılık Desteklemeleri kapsamında üreticilere ücretsiz olarak veriliyor. 2017 yılında; ücretsiz dağıtılan 5 bin 685,5 kutu ipek böceği yumurtası için tohum üreticisi kuruluş olan Kozabirlik’e toplam 5 milyon 489 bin TL destekleme ödemesi yapıldı. 2012-2017 yıllarında Tarım ve Orman Bakanlığınca sektöre 16 milyon TL destekleme ödemesi gerçekleştirildi.

İhracat verilerimiz hakkında bilgi verir misiniz?

2018 yılında 43 bin 367 kilogram ipek halı ihracatından 1 milyar 246 milyon 654 bin dolar gelir elde ettik. Yine geçen yıl 13 milyon 308 bin 342 kilogram ipekli ürünlerden elde edilen ihracat gelirimiz 33 milyar 145 milyon 15 bin dolar.

TÜİK ihracat verileri incelendiğinde; Türkiye’nin net kuru koza ihracatçısı konumunda olduğu görülüyor. 2008 – 2017 yılları arasında yıllık ortalama 28 ton kuru koza ihracatı gerçekleştirildi. Kuru koza olarak en son 2017’de 35 ton civarında ihracatımız oldu. Aslında tabi ki bunu ülkemizde işleyip işlenmiş ürün olarak satabilirsek, daha ciddi gelirlerimiz olacak. İpek ipliği ihracatımız 11 ton. Bunun ihracat değeri 81 milyon dolar.

Türkiye’nin ipek ipliği ihracatı yaptığı ülkelere ait 2016 ve 2017 yılı ihracat verileri incelendiğinde, 2016’da Mısır, Lübnan ve Ürdün’e yapılan ipek ipliği ihracatı toplam miktarın yaklaşık yüzde 60’ını oluştururken; 2017’de Irak, Türkmenistan ve Tacikistan’a yapılan ihracat miktarı toplam ipekböcekçiliği ihracatının yüzde 60’ını oluşturdu.

2 ADET İPEKBÖCEKÇİLİĞİ FABRİKASI VAR

İhracatın bir kısmını ham olarak yapıyoruz, tamamını işleyemiyoruz. 2 tane kurulu fabrikamız var. Biri Eskişehir’de diğeri Diyarbakır’ın Kulp ilçesinde. Ama bu fabrikalar tam kapasite çalışmıyor. Diyarbakır’daki kısmi çalışıyor. El mancınıklarıyla daha geleneksel çekimler yapılıyor ancak onlardan elde edilen ipek ipliği tam üniform olmuyor. Fabrikada çekilmiş ipek ipliği ile diğer geleneksel usulle çekilmiş ipek ipliğinin kalitesi aynı değil.

İpekten hangi ürünler elde ediliyor?

Ülkemizde ipek farklı kullanım alanlarına sahip olup, ham ipeğin yanında genellikle halı firmaları tarafından ithal bükülmüş ve boyalı ipek kullanılıyor.

HEREKE HALISI İPEKTEN

Hereke halısı dünyada isim yapmış halımız. Atkısı da çözgüsü de ipekten yapılıyor. Bunlar zemin halısı olarak değil de daha ziyade panolar şeklinde üretiliyor.
 
Dünyada, ipek önemli bir tekstil ham maddesi olup, lüks tüketim mallarında kullanılıyor. İpek ürünleri küresel tekstil çıktısının yüzde 0,2’sini oluşturuyor. İpek, toplam tekstil ürünleri içerisinde payının düşük olmasına rağmen, ipek ürünleri milyarlarca dolarlık bir ticaret hacmine sahip.

PAMUKTAN 20 KAT DAHA DEĞERLİ

İpek, pamuktan yaklaşık 20 kat daha değerli bir ürün. Ülkemizde fular ve şal çok üretiliyor ama piyasada esas işlem gören ipek halı ve ipek ipliği. Kozabirlik’in ipek yorganları çeyizlerde yerini bulmaya başladı. Dokuma ve el örgüsü yapılıyor. Ameliyat ipliği geçmişte vardı ama şu an ülkemizde üretimi yok. İpek yurt dışında özellikle kozmetik sanayinde çok kullanılıyor. Kozmetik sanayine artık Kozabirlik de vermeye başladı. Ipek böceği kozası peeling için de kullanılıyor. Serizine maddesi ciltle çok uyumlu bir madde. Fabrikayı gezdiğimizde de gördük, ipek çeken kızların elleri sürekli suyun içinde ama elleri o kadar pürüzsüz ki. Serizine maddesi Kore’de krem yapımında çok fazla kullanılıyor. Şeker ilacı olarak dut yaprağından ürettikleri şeker ilaçları, şeker çayları, çorbaları var. Dut yaprağı böyle bir özelliğe sahip.

TÜRK İPEĞİ KALİTELİ

Üreticisi ipekböceğini arı gibi kutsal görüyor. Kozadan ve ipekten takı tasarımı, gelin taçları, broşlar, kolye, küpe, panolar da yapılıyor. BELMEK’in bu konuda çalışmaları var. Bursa Belediyesi bu konuda çok çalışıyor. Hibrit bir kozadan bin 300-bin 500 metre ipek ipliği elde ediliyor. İran ipeğinde lif uzunluğu 700-800 metre. Türk ipeği daha kaliteli. İran ipeğini yıkadığınız zaman lime lime olur çünkü ipek uzunluğu daha az. Öte yandan, bu sene “Dünya Çevre Günü” konulu anma pullarında tema olarak “ipekböcekçiliği” de yer alacak.

Dünya üzerinde hangi ülkeler üretimde söz sahibi?  Türkiye bu noktada nerede yer alıyor?

Dünyada yaklaşık 30 ülkede ipekböcekçiliği yapılıyor. Dünya yaş koza üretiminde yıllık ortalama 600-700 bin ton arasında değişen bir üretim rakamıyla Çin ilk sırayı alırken, bu ülkeyi 130 bin ton civarında bir üretimle Hindistan takip ediyor. Dünyadaki üretimde küçük bir azalma yaşanıyor çünkü elyaf, sentetik, petrol ürünleri gibi alternatif ürünler çok arttı. Daha ucuz olduğu için onlar tercih ediliyor. Türkiye koza üretiminde dünyada ilk 10’da. AB ülkeleri içerisinde 1. sırada. Kendi yumurtasını üretebilen sayılı ülkelerden. Ipek böceği yumurta ihracatını Mısır, Yunanistan ve İtalya’ya yapıyoruz.

3 TANE YERLİ SAF HATTIMIZ VAR

Ülkemizde üreticilerin ipek böceği yumurtası üretimi yapması hastalık sebebiyle yasak. Üretim fazla olsun diye hibrit yumurta kullanıyoruz. Elimizde 12 tane Çin-Japon hattı var. 3 tane de kendi yerli saf hattımız var.

Üreticilerin sorunları var mı?

Tarımsal ilaçlamalar nedeniyle yaşanan zehirlenmeler, sanayideki gelişmeler nedeniyle köyden şehre göçler sonucunda köylerde genellikle yaşlı nüfusun kalması, yılda 1 kez yapılabiliyor olması nedeniyle evlerde beslemenin yapılmakta olması gibi nedenlerle üretimde azalmanın yaşanması en önemli sorunlar.

İpekböcekçiliğinin gelişmesi açısından ne tür çalışmalar yapılıyor?

2017 yılında Hayvancılık Yatırımlarını Desteklenmesi Kararnamesi ile bir projemiz oldu. Bursa’da 10 kullanıcılı bir toplu besleme evi ve 10 kullanıcılı bir dut bahçesi tesisi yapıyoruz.  Öte yandan, ipekböceğinin tek besin kaynağı olan dut kapasitesinin arttırılması için Kozabirlik tarafından üreticilere ücretsiz olarak dut fidanı ve çöğürü dağıtımı yapılıyor. Birlik 2008-2017 yılları arasında 485 bin 150 fidan dağıtımı yaptı.