Hilal DOĞAN     Murat KARDAŞ 

Demir dağın eritilmesi

Türk destanlarında geçen, ‘demir dağın ertilmesi’ menkıbesi, tâ o zamanlarda Türklerde demiri eritme kavramının var olduğunu bize gösterir. Demire ayrı bir kutsiyet yüklendiğini gördüğümüz bu anlatılarda, kağanların demiri dövmesinin, atalardan gelen bir âdet ve güç sembolü olduğunu görürüz. Demirden yapılma kılıç üzerine yemin eden Türkler’de, demirin insanları hastalıklardan ve kötülüklerden koruduğuna inanılırdı. Onların kılıç ve bıçak ustalıklarının temelinde bu etmenlerin varlığı inkâr edilemez bir gerçek olup, kılıç yapımında tarih boyunca ön sırada Türklerin oluşu bir tesadüf değildir. Öyle ki tarihsel sürece baktığımızda Selçuklu ve Osmanlılarda da aynı geleneğin devam ettiğini görürüz. Kılıç yapımıyla başlamış olan bu uğraşı, zaman içerisinde, bıçak gibi aynı çatı altında sayılabilecek alet yapımlarına da sıçramış; kılıçla birlikte bıçakçılık geleneği süregelmiştir.

Yatağan’da kılıç ve bıçak yapımı

Buna verilebilecek yaşayan en güzel örnek, Denizli ilimizin Yatağan Beldesi’nde sürdürülmekte olan ve adını o yere de vermiş olan ‘Yatağan’ yapımıdır. Dünyanın dört bir yanına dağılan bıçakların yapıldığı yer olan Yatağan, beldenin adı olmakla birlikte Türk kılıcı Yatağan ustalığının da Selçuklu’dan günümüze değin yaşatıldığı yer olma özelliği taşıyor. Sakinleri için bir geçim kaynağı olan ve kasabada gelenek olarak yaşatılan bu el sanatı ile beraber gereç olarak yapılan bıçaklar; 1200-1300 yılları arasında kurulmuş olan kasabanın geçmişini yansıtan birer kanıt niteliğinde. Adını, kasabanın kurucusu olan Selçuklu Beyi Yatağan Baba’dan alan beldede: halkın yüzde 80’i kılıç, pala, bıçak, muhtelif tarım aletleri ve çakı yapım işiyle uğraşıyor. Halk arasında ‘kulaklı’, diğer kılıçlardan farklı oluşu sebebiyle ‘Türk eğrisi’ gibi isimlerle anılan, dünya tarihinde ise ‘Türk kılıcı’ olarak bilinen ata mirası Yatağanı, bu tarihî geleneği, ömrünü bu işe vermiş olan ustası ve aynı zamanda devlet sanatçısı olan Hüseyin Şahin’den öğreneceğiz.

“SELÇUKLUDA YATAĞAN NASIL YAPILIYORSA BİZ DE AYNISINI YAPIYORUZ”

Öncelikle yatağan nedir ve bu isim nereden gelmektedir bize anlatır mısınız?

Yatağan, Osmanlı döneminde kullanılan bir kılıç türüdür. Öne eğik, iç bükey keskin bir kılıçtır. Öne yatık olduğu için yatağan denmiştir. Ayrıca bu isim, Yatağan’ın kurucusu Selçuklu Uçbeyi Osman Bey’dir. Osman Bey aynı zamanda yatağan ustasıdır. Onun için adına Yatağan Baba denilmiş. Kasabamıza adını veren Yatağan Baba Türbesi de ona aittir.

Kaç yıldır bu işle uğraşıyorsunuz, kendinizi tanıtır mısınız?

İsmim Süleyman Şahin. 1964 Acıpayam doğumluyum. Yatağan Mahallesi’nde oturuyorum. İlkokulu bitirdikten sonra babamın yanında bez makası yapmayı öğrenerek başladım bu işe. Devam ettirdim ve daha sonra kılıç yapmaya başladım. 25 yıldır bu işle uğraşıyorum.

DİĞER KILIÇLARDAN FARKI, HAFİF VE KESKİN OLUŞU

Yatağanın geçmişinden bahseder misiniz? Yatağan neden önemli?

Yatağan, 800 yılı aşkın köklü bir tarihe sahip. Yatağanlar bir savaş aleti olarak yapılmıştır, bunun yanı sıra günlük ihtiyaçlarda kullanmak için çakı, bıçak gibi kesici aletler de yapılmış ve günümüze kadar gelmiştir. Yatağanın Türkiye’nin yanında dünya pazarlarında da önemli yeri vardır. Avrupa ve batı ülkeleri tarafından gayet iyi biliniyor. Yatağanın özelliği; 60 cm ile 80 cm arasında değişmesidir. Ham maddesi kaliteli dövme çeliktir. En büyük özelliği ve diğer kılıçlardan farkı, hafif ve keskin oluşudur. Ve geçmişinden bu yana üzerinde altın ve gümüş işlemeli ayetler, motifler bulunur. Pirinç kakma da çokça kullanılır ve kabzası da ceviz kökü, koç boynuzu gibi doğal ve sağlam malzemelerden yapılır. Biz yatağanı nasıl gördüysek aynısını yapıyoruz, Selçukludan bu yana yatağan aynıdır, değişse yatağan olmaz zaten.

Bu iş geçim kaynağınız mı?

Bu mesleği daha çok tanıtım amaçlı yapıyorum. Elbette ki satışlarımız da var.

Yatağan sizce yeterince tanınıyor mu? Bu sanat kaybolmak üzere olan sanatlar arasında mı?

Avrupa’da tanınıyor, ülkemizde maalesef  yeterince tanındığını düşünmüyorum. Fakat tarihi bilgisi olanlar ve kültürel konulara meraklı olanlar tarafından biliniyor. Maalesef kaybolmaya yüz tutmuş bir sanattır yatağan. Şu anda çok az yatağan ustası kaldı, onlardan biri de benim. Yeni nesil bu sanatı tanımıyor ve alaka göstermiyor. Kaybolmaması için ilgili bakanlık ve kurumlardan destekler bekliyoruz.

Bu konuda herhangi bir tavsiye ve beklentiniz var mı?

Bu iş haliyle zor bir iş ama ben bu önemli uğraşıyı gençlere tavsiye ediyorum bu hem el emeği olması ve hem de kültürümüzü yaşatması için önemli. Beklentim, Yatağanlı olarak ata yadigârı mesleğimizin bir kültür mirası değerinde ilgili bakanlıklarımız tarafından koruma altına alınması ve tanıtılması.

Denizli-Yatağan’dan sonra bıçakçılık geleneğinin sürdürüldüğü önemli merkezlerinden biri  olan Sürmene’ye gideceğiz. Bıçaklarıyla tanınan Sürmene İlçesi’nde bu sanatı sürdüren  Süleyman Karamahmutoğlu ile sürmene bıçakları üzerine konuştuk.

Bize kendinizi tanıtır mısınız? Bu işe nasıl başladınız? Bıçak yapım işi geçim kaynağınız mı?

1983 Trabzon Sürmene doğumluyum. Lise mezunuyum ve 14 yıldır bıçakçılık işiyle uğraşıyorum. Bıçakla ve bu işle tanışmam önce bir hevesle başladı, zaten dede mesleği olan işe hem yatkınlığım hem de ilgim vardı. Şuan geçim kaynağım bıçakçılık.

Yaptığınız mesleği ne olarak değerlendiriyorsunuz? Bir sanat mı yoksa sadece bir uğraşı mı?

Her yörenin kendine has bir el sanatı vardır. Bizim sanatımız da bıçakçılıktır. Biz büyüklerimizden böyle gördük ve bunu devam ettiriyoruz. Bizden sonraki nesillere de inşallah aktaracağız.

 Bir bıçağın kalitesi nasıl anlaşılır?

Bıçağın kalitesini anlamak için kullanıcının o bıçağı uzun süre kullanması gerekir. Uzun süre kullanılabilen bıçak kalitelidir. Sağlamlığı buna bağlıdır ve de keskin olması önemlidir.

BIÇAKLAR KESTANE AĞACINDAN ELDE EDİLEN KÖMÜRLE ISITILIYOR

Sürmene bıçağını diğer bıçaklardan ayıran özelliği nedir? Nasıl ayırt ederiz?

Sürmene bıçağı tamamen el yapımı dövme çeliktir. Kestane ağacından elde edilen kömürle bıçaklarımız ısıtılır, kızartılır ve Yunus Balığı yağında suyu verilir. Bu işlemlerden geçen bıçaklarımız bu yüzden kendine özgü ve çok kalitelidir. Sürmene bıçağını ayırt etmek için de önceden kullanmış ve biliyor olmak gerekir. Şu an piyasada çok fazla taklitleri dolaşıyor maalesef. O yüzden bıçağı, bilinen ustalardan tedarik etmek gerekir.
 
ÖZEL BIÇAKLAR GÜNDE 1 ADET YAPILIYOR

Özel olarak tasarlanmış bir Sürmene bıçağının ortalama fiyatı nedir?
 
100 ile 250 TL arasında değişir. Özel bıçaklar günde 1 adet yapılır ve zaten özel el yapımı olduğu için ürünlerimiz elimizde kalmıyor. Mutfak bıçakları 5-6 tane yapılır.                                     
 

En çok nereden sipariş alıyorsunuz? Tercihler ne yönde oluyor?

Türkiye’nin her yerinden ve yurt dışından talep alıyoruz. Yaptığımız ürünlerin çoğunluğu ihtiyaç ve mutfak gereci olarak, bir kısmı da zevk amaçlı ve görsellik için tercih ediliyor.

Sizce bu sanat kaybolma tehlikesi altında mı? Eğer öyleyse bu durumun önüne nasıl geçilebilir?

Bu sanatı Türkiye genelinde yapanlar sınırlı sayıda olduğundan eğer bu işin gerçek ustaları yeni çıraklar yetiştirmezlerse kaybolma tehlikesi var. Bir de sahtelerinin önüne geçilmesi lâzım. Bıçağın üzerine Sürmene yazıp gerçek gibi satanlar var. Bunlara kanmamak gerekir. Bunun önüne geçmek için, devletimizin gerçek usta ve sanatkârları bulup destek vermesi lâzım. Ben 36 yaşındayım ve bu mesleği en az 30 kişiye öğrettim, gücüm yettiğince de herkese öğretmeye devam edeceğim inşallah. Öğrettiklerimin sadece 4 tanesi usta oldu diğerleri ise maddi sıkıntılardan dolayı başka işlere yöneldiler.

Bu meslek size neler kattı? İnsanlara bıçak yapım sanatını öğrenmelerini tavsiye ediyor musunuz?

Bu sanatı öğrettiğim insanları görmek ve onların da başka insanlara öğrettiklerini görmek benim için en önemli şey. Bu mesleğin benden aldığı şey ise makinelere sahip olmadığımız için sağlık açısından fazla yıpratıcı olması. Ancak bu mesleği herkese tavsiye ederim.

Son olarak söylemek istediğiniz bir şey var mı?

Son olarak, istediğimiz kalitedeki çelikleri biz yurt dışından direkt alamıyoruz. Ham madde çok fazla el değiştirerek geldiği için bize pahalıya geliyor. Devletimizin bize ham maddeleri birebir aracısız alabilmeyi sağlamasını istiyoruz.