Eski Türkçe’de yogurkan, yapurgan, yavurgan şeklinde kullanılan ve örtünmek manasına gelen yorgan sözcüğü, atasözleri ve deyimlerimizde de çokça yer etmiş olup Türklerin bilinen en eski sözlüğü olan Divanü Lügati’t-Türk’te “uragut yogurkan büründi- kadın örtü örtündü’’ şeklinde kullanıldığı bilinmektedir. (Divan-ı Lügat-it Türk,1986: C.2,141-13) Buradan da anlaşıldığı üzere pamuğun olgunlaşıp toplanması, temizlenmesi, hallaç yayı ile atılıp yorgan, yastık, minder yapımı konusunda da bilgi sahibi olan Eski Türkler’de yorgan: hem örtmek, hem bürünmek, hem de bir üst kıyafeti olarak kullanılmıştır ve o manayı temsil etmiştir. Tarım ve hayvancılıkla iç içe oluşun ve göçebe olmanın yanı sıra yerleşik ve medeni bir kültürün de kanıtlarından biri olan yorgan aynı zamanda çobanların geceleri bürünerek yattıkları bir kepenek veya üstlerine aldıkları bir aba’ya da verilen isimdi Türklerde (Ögel, 1985: 221).
YORGANCILARIN PîRİ KÂMİL HİNDî
Türk-İslam dünyasından tüm dünyaya mâl olmuş büyük gezi yazısı eseri Seyahatname’de Evliya Çelebi İstanbul esnaflarını anlatırken yorgancılardan ‘esnaf-ı yorgancıyan’ diye bahsetmekte, dükkan sayısının 105, çalışan sayısının 400 olduğunu da belirterek, yorgancıların pirinin ‘Kamil Hindi’ olduğunu ifade etmektedir. Kamil Hindi, Hz. Muhammed’in (s.a.v) kızları Rukiyye, Gülsüm ve Fatımatü’z Zehra’nın çeyizlerine hizmet eden kişidir. Evliya Çelebi’ye göre yorgancılar: atlas, diba ve ipek kumaşlardan yaptıkları yorganlar ile alet ve edevatlarını ellerine alarak geçit törenlerine katılırlar. (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 1.cilt-2.kitap, 26. bölüm).
Yorgan ve yorgancılığın gerek İslam öncesi gerekse İslamiyet’e girdikten sonra Türk kültüründeki önemi atasözlerimize de yansımıştır. Yine çeyizlerin başı yorgan olarak görülmüş ve öyle yaşatılagelmiştir. Şimdiye dek tarım ve hayvancılıkla adeta iç içe geçmiş, günlük yaşantının ve medeniyetin ürünü olan el sanatlarımızdan yorgancılığı, bu bilgilerimizin yanında bir de çocuk yaşlardan bu yana hem yorgancılık hem de yorgancı esnafının Ankara’daki temsilciliğini yapan, eski adıyla Ankara Umum Hallaçlar ve Yorgancılar Odası, yeni adıyla ise Ankara Ev Tekstili ve Yorgancılar Odası Başkanı Temel Çolak’tan öğrenmek istedik.
ÇOLAK: “BEN BU İŞİ SANAT OLARAK GÖRÜYORUM”
Temel Çolak kimdir bizlere kendinizi tanıtır mısınız?
1967 Trabzon-Maçka doğumluyum. 1979’dan beri bu mesleği icra ediyorum. Çıraklığa Ankara’da başladım. Ustam, Ankara Yenimahalle’nin en eski yorgancısıdır. Kendisi aynı zamanda kayınpederimdir. Biz dededen kalma ikinci, üçüncü kuşak yorgancıyız. Halen daha bu mesleği devam ettiriyoruz. Ayrıca şunu da eklemek isterim, maalesef yerel ve görsel basın bize çok değer vermiyor, yayınlamıyor ama siz Tarım Bakanlığı olarak geldiniz, şahsım ve temsil ettiğim oda adına çok teşekkür ederim, çok mutlu oldum.
Yorgancılık geçim kaynağınız mı? Ayrıca yorgancılık sizce zor bir zanaât mi?
Yorgancılık benim için geçim kaynağı fakat ben bu işi sanat olarak görüyorum. Bu işle başladık ve bununla devam etmekteyiz. Yorgancılık zor bir zanaat. Öncelikle seveceksin. Desenleri bile kendim çiziyorum ben.
Hallaçlık ne demektir? Siz bunu nasıl öğrendiniz?
Geçmişte teknik malzeme olmadığı için o günün büyükleri, bu pamukları nasıl kabartırız diye kendilerince bir araştırmaya girmişler. İnek veya bu türden bir hayvanın bağırsağından 3-4 metre uzunluğunda ucunu kemane gibi bir oduna bağlayarak, birleştirerek bununla pamukları ve yorganın içine konulan malzemeleri kabartırlarmış. Hallaç, üç parçadan oluşur: tokmak, tahta ve bağırsaktan yapılan yay. Eskiden hallaçlar bu işi seyyar olarak mahalle mahalle gezerek yapmışlardır. Günümüzde artık teknolojinin ilerlemesiyle birlikte yorgancılık sanat haline gelmiştir. Bu, daha çok ipek-saten yorganlarla işçilik olarak algılanmış. Bu sebepten hallaç ve işçilik ayrı değerlendirilmelidir. Hallaçlığı herkes yapabilir fakat yorgancılığı ve bunun sanatını, çeyizlik yorgan işini herkes yapamaz.
BU SANATI ÖĞRENMEK İÇİN ÇIRAKLIKTAN BAŞLAMAK GEREKİYOR
Eskiden çocuklar sıfırdan çıraklık eğitimleri alırdı. Bunlardan birisi de yorgancılıktı. Çocuklarımız önce çırak olarak yetişiyordu. Yörelerde de kısmen devam etmekte çırak yetiştirme işi fakat Ankara bu konuda bulunmaz bir nimet gerçekten. Bizimle birlikte Ankara’da yorgancılıkta yüzde 20 bir artış var. Yorgancılık deyince akıllara Maçka gelirdi eskiden fakat günümüzde Maçka’da bitme noktasına geldi. Kilis ilinde de yorgancılık oldukça iyidir fakat fabrikasyona geçildiği için artık el sanatı olarak azalmıştır. Bunların aksine yorgancılık Ankara’da büyüdü.
Yorgan dikmek için hangi malzemeler lâzımdır? Malzemeleri kolaylıkla temin edebiliyor musunuz? Güzel ve kullanışlı bir yorgan ne kadar sürede dikiliyor?
İğne, iplik, yüksük olduğu zaman malzeme tamamdır bir de yünü ilk diktikten sonra yorganı düzeltmek için kızılcık sopam vardır benim. İlk dikimden sonra yorganı düzeltmek için kullanırım. Mesela Ankara’nın Nallıhan ilçesinde yetişen pamuk, yorgancı ve iğnesi için ideal pamuktur diyebiliriz. Yün gibi yumuşaktır ve tam istenilen kalitededir. Fakat ne yazık ki bugün Nallıhan’da pamuk üretimi çok sınırlı yapılıyor. Adana’nın pamuğu ise yorgancılık için değil başka sanayi kolları için idealdir. Hepsinin ayrı yeri var. Malzeme temininin kolay olması için bu üretimlerin artması çok önemli. Güzel bir yorgan 3,5 – 4 saatte dikilir, aynı gün içerisinde.
Yün ve pamuk yorgan kullanımını niçin tavsiye edersiniz?
Birincisi çok sağlıklı. Sağlıklı koşullarda uyuyan bir insan sağlıklı kararlar verir, daha verimli olur. Ayrıca pamuk ve yün tarımsal alanda geri dönüşümü olan çok önemli iki ürün. Geri dönüşümü olması ülkemiz için büyük bir kazanım.
Bize yorgancılığın sorunlarından bahsedebilir misiniz?
Türkiye’de devlet sanatçısı olarak sadece 2 adet yorgancı var ne yazık ki! Bizler bir yerlerdeki fuar ve etkinliklere giderken bile masraflarımızı kendimiz karşılıyoruz. Bu tip şeylerin karşılanarak sanatkârlara destek olunması gerektiğini düşünüyorum. Çünkü sanatçıların, zanaatkârların ve meslek gruplarının ülkemize kültürel açıdan başka pek çok yönden ve özellikle de tarımsal açıdan faydası olduğunu düşünüyorum.
Sizce yorgancılık kaybolmaya yüz tutmuş sanatlar arasında mı? Kaybolmaması için neler önerirsiniz?
Yorgancılık, kaybolma tehlikesi taşıyor maalesef. Merdiven altı üretimler yorgancılığa zarar veriyor. Yorgancılık evde yapılmaz, bir iş yeri ortamında sanatkârı tarafından yapılır. Yorgancılığımızın kaybolmaması, ayakta kalması için ilgili kurum ve kuruluşlarımızın destekleriyle ve eğitim odaklı bir anlayışla hareket edilmeli. Meselâ ilçe kaymakamlıklarında açılan el sanatları kursları çok etkili olabiliyor. Bölgede adeta yeniden doğan bir meslek haline gelebiliyor kursu başlatılan sanat dalı.
Devletten, bakanlıklardan ve ilgili kurum ve kuruluşlardan beklentiniz var mı?
Yorgancılık konusuna Sağlık Bakanlığı’nın ön ayak olması gerekir. Onları doğrudan ilgilendiren bir konu bu. Tarım Bakanlığını da doğrudan ilgilendirdiğini düşünüyorum. Çünkü tarım ve hayvancılık yönünden koyunculuk iyi durumda olursa yorgancılık icra edilebilir aksi halde koyun azalırsa yorgancılık da malzeme yönünden bitme noktasına gelir. Bizim yün ve pamuk ihtiyacımız var. Bu malzemeleri kolayca bulmak için Bakanlık bize destek olabilir.