Kemal ÇİFÇİ    

Yazının konusu Arapgir mor reyhanı benim için çocukluğumda dinlediğim Dağlar Kızı Reyhan türküsünü aklıma getiriyor. Zihnimin derinliklerindeki bu türküyü araştırdığımda ise şaşırtıcı bilgilere ulaştım. Bir anonim Azeri türkü olan Dağlar Kızı Reyhan türküsünü 1967 yılında dönemin divası olan Zaliha Özgen Türkiye Türkçesi’ne çevirerek söylüyor. Türkü bir anda popüler oluyor ve Zaliha Özgen’le özdeşleşiyor. 3.5 oktavlık sesiyle 30 plak yapan, 12 dilde şarkı söyleyen ve bizi yurt dışında temsil eden Zaliha Özgen şöhretinin zirvesinde şarkıcılığı bırakarak Bodrum/Bitez’e yerleşiyor. Bu yazı vesilesiyle haberdar olduğum bu iyilik meleği kendini kız çocuklarının okumasına adayarak yaşamını sürdürmektedir.  Biraz “zorlama” bu metaforik girişten sonra konumuz olan Arapgir mor reyhanına geldiğimizde ise karşımıza bir inat/inanç/sevda öyküsü çıkıyor. Önceleri evlerinin önünde ihtiyacı kadar yetiştirilen Arapgir Mor reyhanı bugün ekimi 50 dönüme ulaşmış durumda. Belediyenin alım garantisi ile ürün artık ilçe ekonomisinin itici gücü olmaya başladı. Geçen yılın rekoltesiyle 1,5 milyon TL gelir elde edilmiş.

Sezonunda dört defa hasat edilen reyhanın dönümünden yaklaşık 4 ton yaş ürün elde edilebiliyor. Bu yıl 700 ton rekolteye çıkan Arapgir mor reyhanının inovatif yaklaşımla yaklaşık kırk ürüne dönüştürülmesi hedefleniyor. Bunun yanında Doğu Anadolu Projesi Bölge Kalkınma İdaresi desteği ile son aşamaya gelen kurutma tesisi bölgenin de en büyük kurutma tesisi olma özelliğini taşıyor. Tesis, günlük 5 ton reyhanı kurutma kapasitesine sahip. Tesiste reyhan kurusu, reyhan çayı, reyhan reçeli, reyhan şerbeti, reyhan gazozu ve reyhan sirkesinin yanında sabun, oda spreyi, sinek kovucu, cilt kremleri üretimi de gerçekleştirilecek.

Arapgir mor reyhanı coğrafi işaretli ürünlerin kırsal kalkınmaya etkisine en çarpıcı örneklerinden biri olması açısından bu yazının konusu olmuştur. Arapgir’de herkesin eskiden ihtiyacı kadar ektiği mor reyhan bugün ilçe ekonomisinin temel odağını oluşturuyor.  Kırsal kalkınmanın tüm bileşenlerine çarpan etkisi gösteren coğrafi işaretli ürünler yerelde bize yeni olanaklarda sunar. Üretim ve ürün geleneğinin devamlılığı için gelecek kuşaklara aktarmamız gereken değerlerin bir bileşeni olarak coğrafi işaretler kültürel kodlarımızın ana unsurudur.

ARAPGİR MOR REYHANI VE COĞRAFİ İŞARET YOLCULUĞU

Coğrafi işaretlerin tıbbi aromatik bitki çeşitliliği kategorisindeki ilk ürünümüz olan Arapgir mor reyhanının coğrafi işaret yolculuğu 2014 yılında başlıyor. İnönü Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Gıda Bölümü Öğretim Üyesi  Prof. Dr. Ali Adnan Hayaloğlu’nun özverili girişimleri, belediyenin vizyonerliği ve Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğünün(TAGEM) proje desteği ile süreç işlemeye başlıyor. 9 Ağustos 2017 yılında başvurusu yapılan Arapgir mor reyhanı 266 tescil numarasıyla 8 Aralık 2017 yılında tescil ediliyor. Üç yıllık hazırlık aşaması ve belediyenin alım garantisiyle Arapgir mor reyhanı kendi ekonomisini yaratmaya başlıyor. Arapgir İpekyolu üstündeki şehirlerimizden biridir. Arapgir’in geçmişi Malatya ile paralellik gösterir. Tarihinde Asur, Roma, Bizans, Arap, Selçuklu ve Osmanlı izleri olan bu bereketli topraklar bir çok tarihi eseri de üstünde barındırmaktadır. Çok sayıda tarihi camii ve konağının yanında kalesi, peri bacaları, Onar Yazılı Mağara, 787 yıllık tarihi Cemevi, Almasık Hamamı ile bir açık hava müzesidir Arapgir.

ARAPGİR MOR REYHANI’NIN FAYDALARI

Fesleğen ailesinden gelen reyhan özellikle Osmanlı mutfağından günümüze kadar Türk mutfağının vazgeçilmez baharatıdır. Araştırmalarıma göre mutfağımızın amiral gemisi olan 421 yemekte kullanılan reyhan; onsuz hep bir tarafı eksik kalacak liste içermektedir. Reyhanın insan sağlığı için birçok faydası var. Üreme sağlığından, ağrı kesici özelliğe, depresyondan, böbrekteki taşın atılmasına kadar bir çok yararından söz edilmektedir.

170 FARKLI ESANSİYEL YAĞ MADDESİ BARINDIRIYOR

Arapgir mor reyhanı Lamiaceae familyasına ait bir bitkidir. Arapgir Mor reyhanının yaprak yapısı: yumuşak, 5-10 santimetre arası uzunlukta ve 3-6 santimetre arası genişlikteir. Renk olarak koyu mor renk hâkimdir.  Çiçeklerinin kupa yaprakları mor, bordo ve koyu yeşil renktedir.  Arapgir mor reyhanının gövde uzunluğu 8-15 santimetre,  gövde çapları ise 1-1,5 santimetre civarındadır.  Gövde renkleri,  genellikle açık ve koyu kahverengi, kısmen de koyu renk tonlarındadır. Arapgir mor reyhanı yöreye özgü bir genotip olup; tamamı mor renklidir. Başka bölgelerde yapılan yetiştiricilik uygulamalarında bitkinin mor rengini kaybettiği, aromasının azaldığı gözlemlenmiştir.

Arapgir Mor reyhanı,  çiçek,  sap ve yaprak kısımları yaş ve kuru  olarak,  Gaz  Kromatografisi  Kütle Spektrometresi (GC-MS) ile analiz edilmiş ve 130 adet uçucu bileşen tespit edilmiştir. Bunların büyük bir kısmı reyhanın karakteristik aromasına katkı sağlayan bileşenlerdir. Kurutulmuş  reyhanların  esansiyel  yağlarının  analizinde ise 170 farklı esansiyel yağ maddesi belirlenmiştir.

GÖLGEDE KURUTULUYOR

Arapgir mor reyhanı, gölgede kurutma ya da seralar için geliştirilen filelerin kullanılması ile yarı-gölgede kurutma  işlemi  yapılmaktadır.  Arapgir  mor  Reyhan  bitkisi,  hiçbir  zaman  güneşte  kurutulmamakta,  üretiminde sentetik  gübre  (üre,  azot  gibi)  kullanılmamaktadır.  Bitkinin sahip  olduğu  güçlü  aromanın  ve  uçucu  maddelerin doğal tarım (hayvansal gübre kullanımı, sentetik tarım ilacının kullanılmayışı) uygulamaları ve hasat edilen yaprak ve sapların hava akımı olan gölgede kurutulmasıyla sağlanmaktadır. Kurutulan  Arapgir mor reyhanı için Türk Gıda Kodeksi  Baharat Tebliği’nde belirlenen kriterlerin aynen uygulanabileceği ve tebliğde reyhan için belirtilen alt ve üst limit değerlerinin  Arapgir mor reyhanı ile uygunluk gösterdiği gözlemlenmiştir.

ARAPGİR MOR REYHANI’NIN ÜRETİM METODU

Arapgir  mor reyhan tohumları, Mart ayından itibaren fide yetiştirme yerlerine ekilir. Dikimden sonra ve her hasat  sonrasında  yeterli  miktarda  sulama  ve  bakım  işlemleri  gerçekleştirilmelidir.  Yörede  yetiştirilen reyhanlar, yerli tohumlarla üretilir. Reyhan tohumları yaklaşık 20 santigrad derece sıcaklıkta, 7-10 günde çimlenebilmektedir. Bu nedenle geç yaz veya erken ilkbahar üretimi yapmak daha doğrudur. İlkbahar ekiminin, son donlar geçtikten sonra yapılması önem taşımaktadır.  Vejetasyon dönemi boyunca iyi bakım koşullarında 3-4 kez sebze olarak değerlendirilen kısımları hasat edilir. Hasat olgunluğuna gelmiş ve kartlaşmayan sürgün ve yaprakları birinci yaprak boğumunun üzerinden kesilerek demetler halinde pazara satış için gönderilir. İklim ve bakım koşullarının elverişli olması ürünün iki veya üç hafta sonra tekrar hasada gelmesini sağlamaktadır.

Reyhan  bitkisi  nemli  toprağı  sevmektedir.   Sulama  genellikle  toprak  ve  iklim  şartlarına  göre değişim göstermekle beraber, 4-8 gün aralıklarla sulanması gereklidir. Her  hasat  dönemi  sonunda  bitki  bünyesinde  su  kaybı  olacağından dolayı sulama yapılması gereklidir. Organik  madde  reyhan  tarlalarından  alınan  verimi  olumlu  yönde  etkilemektedir.  Reyhan üretimi yapılacak alana iyi derecede yanmış çiftlik gübresinin dekara 2,5-3 ton olacak şekilde verilmesi halinde reyhandan elde edilen verim artacaktır.
Reyhanda en fazla görülen hastalık mantarların yaptığı yaprak lekeleridir. Genç  devrede  yaprak  bitkileri de  zararı  oldukça  büyük  olmaktadır.  Ayrıca  fisarium  kök  çürüklüğü görülmektedir.  Genellikle  yörede  mekanik  mücadele  yöntemleri  uygulanmaktadır.  Hastalıklı  olan  bitki  üretim alanından  uzaklaştırılır.  Mekanik  mücadelenin  zaman  alacağı  ekim  alanlrında  bakır  içerik  ihtiva  eden  fungal kökenli ilaçlar kullanılmaktadır.

PAZARLAMA İLETİŞİMİ VE ARAPGİR MOR REYHANI

Aromatik bitkilerin sağaltıcı etkisi üstüne dünyada gelişen trendler bir endemik bitkiler faunası olan ülkemizi farklı bir segmente yerleştirecektir gelecekte. Batı tıbbının kartezyen anlayışının yoğun olarak sorgulandığı günümüzde alternatif tıp seçenekleri kültür gruplarının oluşmasını sağlamıştır. Özellikle doğu felsefelerinin insanı bütüncül kavrayışı ve ilişkilendirme mantığı bu noktada etkili olmaktadır. Lokal ve sadece soruna odaklanan batı tıbbının “yapma” çözüm yolları doğa ile ilişkisini kesme noktasına getirmiştir. Eski çağlardan bu yana tıpta kullanılan en önemli bitkilerden biri olan reyhan, yüzyıllar boyunca insanlığa hizmet etmiştir. Bu bağlamda aromatik bitkiler pazarı bize yeni çözümler ve fırsatlar sunmaktadır. Ürün konumlandırma açısından Arapgir mor reyhanı biricikliği ile kendisine bir pazarlama iletişimi dili oluşturmalı/oluşturmaktadır. Sürdürülebilirlik ve gelenek oluşturma noktasında ise inovatif ürünleri ile bir kırsal kalkınma modeli olarak bize yol göstermektedir. Özellikle mor reyhan yağının ilaç sektörü için pazarlanması ilçe ekonomisine yeni ufuklar açacaktır.