MART-NİSAN 2021 / ÖZEL HABER
Gen bankalarında 100 binin üzerinde tohum örneği bulunuyor
Murat ÖZKAN
İbrahim BAĞCI
Ülkemizin bitkisel biyoçeşitliliği, gerek tür sayısı gerekse endemik tür sayısı bakımından, Avrupa kıtasına eş değer seviyededir. Dünyanın sayılı ve önemli bir gen merkezi olan Türkiye, buğday, arpa, nohut, mercimek gibi pek çok önemli kültür bitkisinin de anavatanıdır.
Biyolojik çeşitliliğimiz ve gen kaynaklarımız çok çeşitli nedenlerle yok olma tehlikesiyle karşı karşıya. Ülkemizin sahip olduğu biyolojik çeşitlilik ve bitki genetik kaynaklarını, doğal yaşam alanları yanında en önemli koruma yöntemlerinden biri tohum gen bankalarıdır. Ülkemizdeki gen bankalarını ve burada yapılan çalışmalarla ilgili çarpıcı bilgileri Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü, Bahçe Bitkileri Araştırmaları Daire Başkanı Gökhan KIZILCI’dan aldık.
Tohum gen bankalarının amacı ve çalışma prensipleri nelerdir?
Tohum gen bankaları tohumların uygun koşullarda uzun süre muhafaza edildiği yerlerdir. Günümüzde tarımsal üretimi arttırmak, yeni çeşitler geliştirmek üzere gen havuzlarını genişletmek, kaybolma tehlikesi altındaki türleri korumak amacıyla genetik kaynakların toplanması, muhafazası ve kullanımı giderek önemi artan konulardır. Türkiye de genetik kaynaklar açısından zengin ülkelerden biri olarak, bu genetik çeşitliliği korumak ve kullanımını sağlamak üzere tüm dünyayla birlikte bir dizi önlem almaktadır. Genetik kaynakların korunması, canlının doğal yaşam alanında korunması (in situ) ve doğal yaşam alanı dışında (ex situ) olmak üzere birbirini tamamlayan iki yaklaşım bulunmaktadır. Milli parklar, tabiatı koruma alanları gibi doğal yaşam alanlarında korumanın yanı sıra, doğal yaşam alanları dışında genetik kaynakların en önemli koruma yöntemlerinden biri tohum gen bankalarıdır.
İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ TARIMSAL ÜRETİMİ ETKİLİYOR
Ülkemizde Tarım ve Orman Bakanlığı, Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğüne bağlı iki adet tohum gen bankası bulunmaktadır. Bunlar: Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü bünyesinde yer alan Ulusal Tohum Gen Bankası ve Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü bünyesinde bulunan Türkiye Tohum Gen Bankası’dır. Her iki gen bankasında 100 binin üzerinde tohum örneği bulunmakta ve iki gen bankası aynı zamanda birbirinin yedekleme materyalini de muhafaza etmektedir.
İklim değişikliği, bitkisel ve hayvansal üretimi etkilemekte, ayrıca artan dünya nüfusunu beslemek ve gıda güvenliğini sağlamak amacıyla yeni iklim koşullarına, hastalık ve zararlılara dayanıklı çeşitler geliştirmemiz gerekmekte bunun da temelinde genetik kaynaklarımız yer almaktadır. Özellikle kültür bitkilerinin yabani akrabalarında bu koşullara dayanıklı bireyler bulunmakta. Bu genetik kaynakların toplanması, muhafaza altına alınması, ıslah çalışmalarında bu materyalin ebeveyn olarak kullanılması çok önemli, tüm bunlar gen bankaları vasıtasıyla gerçekleştirilmektedir.
Tohum gen bankaları, genetik kaynak niteliğindeki bitki materyalinin doğadan, çiftçilerden ya da araştırma projelerinden temin edilerek, genetik çeşitliliğin korunması amacıyla muhafaza altına alındığı, uluslararası kabul görmüş standartlarda özel saklama koşullarına sahip merkezlerdir. Bu tohumlar gerektiğinde araştırmacıların hizmetine sunmak üzere, ilgili pasaport bilgileriyle birlikte muhafaza edilir.
Türkiye Tohum Gen Bankası, 1988 yılından bu yana yedekleme faaliyetlerini ve araştırma çalışmalarını sürdürmekle birlikte bugünkü adıyla, modern binası ve teknolojik altyapısıyla 2010 yılında hizmete açılmıştır. 250 bin tohum saklama kapasitesi ile alanında dünya ölçeğinde önemli bir konuma sahiptir. Şu anda 60 binin üzerinde tohum örneği bulunmaktadır. Ziraat mühendisi, biyolog, bilgisayar mühendisi, tekniker, laborant ve teknisyenlerden oluşan bir ekiple çalışan merkez; iki adet orta, iki adet uzun, iki adet kısa dönem olmak üzere soğuk odalar, moleküler biyoloji ve tohum fizyolojisi olmak üzere iki laboratuvar, kurutma ve paketleme üniterleri, iklim odaları ve kurutulan bitki örneklerinin ileride yapılacak çalışmalara referans olması için 60 bin örnek kapasiteli bir herbaryuma sahiptir. Türkiye Tohum Gen Bankasında yapılan tüm bilimsel çalışmalar (çimlenme, kurutma, muhafaza vb.) Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) ve Uluslararası Tohum Test Birliği (ISTA) standartlarına uygun olarak yürütülmektedir.
Sürdürülebilir bir tarım için tohum gen bankasının başlıca faydaları nelerdir?
Gen bankaları, bitkisel biyoçeşitliliğimizi korumanın yanı sıra tarımı yapılan türlere ait genetik kaynaklarımızın ıslah programlarında kullanıma hazır olmasında büyük rol oynar. Tarımın başlangıcından itibaren genetik kaynaklar çiftçi elinde geleneksel yöntemlerle saklanırken günümüzde gen bankalarında sistematik bir biçimde muhafaza edilir hale gelmiştir. Türkiye Tohum Gen Bankası bu amaçla ıslah programlarına ve akademik çalışmalara materyal temini yapmakta, ülkemizde ve dünyada bu konuda yapılan çalışmaları takip etmekte ve uygulamaktadır.
Günümüzde ıslah materyali sürekli seçilim nedeniyle daralan bir gen havuzuna sahipken yerel çeşitlerde genetik çeşitlilik yüksektir. Bu genetik çeşitliliğin gerekli tanımlamalar yapıldıktan sonra ıslah çalışmalarına aktarılması ile kuraklık/tuz stresi/hastalık etmenleri ya da zararlılara dayanıklı veya kalite özellikleri bakımından üstün çeşitler geliştirilmesine katkı sağlanacaktır. Ayrıca tıp, eczacılık, moleküler biyoloji, endüstri vb. alanlara materyal sağlanarak bitki çeşitliliğinin sürdürülebilir kullanımına katkı sağlanmaktadır.
Haber Görseli
Gökhan KIZILCI TAGEM Bahçe Bitkileri Araştırmaları Daire Başkanı
DÜNYANIN SAYILI GEN BANKALARI ARASINDA
Genetik kaynakların saklanması ve gelecek kuşaklara aktarılması kapsamında ülkemizin dünyadaki yeri nedir?
Ülkemizin bitkisel biyoçeşitliliği, gerek tür sayısı gerekse endemik tür sayısı bakımından Avrupa kıtasına eş değer seviyededir. Dünyanın sayılı ve önemli bir gen merkezi olan Türkiye; buğday, arpa, nohut, mercimek gibi pek çok önemli kültür bitkisinin de anavatanıdır. Bu genetik çeşitliliğin korunması ve gelecek nesillere aktarılmasında tohum gen bankalarına büyük görev düşmektedir. Dünyada farklı kapsamda ve kapasitede gen bankaları bulunmaktadır. ABD, Rusya ve İngiltere başta olmak üzere birçok ülke genetik kaynakları çeşitli düzeylerde muhafaza etmektedir. Bakanlığımızın özellikle arazi gen bankaları ve tohum gen bankaları kapsamındaki çalışmaları, bitki genetik kaynaklarının korunmasında dünyada önemli bir yere sahiptir. Dünyanın gıda güvenliğinin sağlanması için gen bankaları arasında küresel bir iş birliği ve standardizasyon kaçınılmazdır. Bu amaçla Türkiye uluslararası bitki genetik kaynakları anlaşmasına taraftır ve gen bankaları bu uluslararası standartlara göre çalışmaktadır. Türkiye Tohum Gen Bankası şu anda 60 binin üzerinde tohum örneğini muhafaza etse de kapasite olarak 250 bin örnek kapasitelidir ve dünyanın sayılı gen bankaları arasındadır.
GENETİK YAPI KORUNARAK UZUN DÖNEM SAKLAMA YAPILIYOR
Gen bankasındaki ürünler nasıl temin ediliyor? Ürünler hangi koşullarda ve nasıl saklanıyor? Burada genel olarak neler yapılmakta?
Bakanlığa bağlı Araştırma Enstitüleri, TAGEM’in asli görevlerinden olan genetik kaynakların toplanması ve muhafaza edilmesi kapsamında tüm bitki türlerinde Türkiye geneline yayılmış enstitülerimiz vasıtasıyla toplama çalışmaları yapılmakta. Gen bankası, Bakanlığımız ve TAGEM desteğiyle toplama programları yürütmekle birlikte doğal yaşam alanlarından tohumlar toplanarak da muhafaza edilmektedir. Ayrıca tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de araştırma projeleri gen bankası için önemli bir materyal kaynağıdır. Mevzuat gereği toplama programı içeren araştırma projelerinden elde edilen genetik kaynakların bir seti tohum bankalarına gönderilerek kayıt altına alınır. Uluslararası standartlarda her tohum örneğinden bin 500 tane olacak biçimde temel (baz) koleksiyonlar oluşturulur. Türkiye Tohum Gen Bankası, baz koleksiyonlar Baz 1 ve Baz 2 olarak iki set halinde yedeklenmektedir. Baz materyal -18 santigrad derecedeki soğuk odalarda uzun dönem muhafazaya alınır ve dağıtıma kapalıdır. Gelen tohum örneğinden baz koleksiyon oluşturduktan sonra uygun miktarda örnek aktif koleksiyon için 5-10 santigrad derecedeki soğuk odalarda muhafazaya alınır. Bu örnekler dağıtıma açık olan materyali oluşturur. Ayrıca Endemik ve yerel genetik kaynaklarımız moleküler olarak karakterize edilmek üzere -80'de muhafaza edilmektedir.
Haber Görseli
Bakanlığa bağlı Araştırma Enstitüleri, TAGEM’in asli görevlerinden olan genetik kaynakların toplanması ve muhafaza edilmesi kapsamında tüm bitki türlerinde Türkiye geneline yayılmış enstitülerimiz vasıtasıyla toplama çalışmaları yapılmakta.
DUYARLI VATANDAŞLAR ATA TOHUMLARI GETİRİYOR
Diğer bir tohum toplama kaynağı ise son yıllarda da başarılı çalışmalar yapılan yerel tohum buluşmaları, tohum takas şenliği gibi etkinlikler neticesinde toplanan tohumlar ile çiftçilerden bize ulaştırılan tohumlar, yine gen bankalarımızda muhafaza altına alınmaktadır. Özellikle duyarlı vatandaşlarımız tarafından yerel tohumlar, ata tohumları bizzat kendileri toplayarak bizlere ulaştırmaktalar.
BUĞDAY ÖRNEKLERİNİN YAKLAŞIK YÜZDE 75’İ YEREL GENETİK KAYNAKLARIMIZDAN OLUŞMAKTA
Gen bankalarında muhafaza edilen tohumların hepsi yerli mi?
Tohum örnekleri, yerel materyal ile ya da stratejik önemi nedeniyle koleksiyonlardan temin edilen materyalden oluşmaktadır. Elbette gen bankalarının birinci önceliği yerel çeşitleri ve kültür bitkilerinin yabani akrabaları ile endemik bitki türlerini korumaya almaktır. Örneğin gen bankasında bulunan buğday örneklerinin yaklaşık yüzde 75’i yerel genetik kaynaklarımızdan oluşmaktadır. Genetik çeşitliliği korurken gen havuzunda bulunan mümkün olduğu kadar çok geni korumak ve tanımlamak hedeflenir. Bilindiği gibi ülkemiz birçok tahıl ve baklagilin anavatanı iken, örneğin sebzelerde dünyanın farklı bölgelerinden köken almış bitkisel genetik kaynaklara gereksinim vardır. Bu nedenle sürdürülebilir bir gıda güvenliği için sadece yerel değil, yabancı orijinli olan ancak ülkemizde bugün ya da gelecekte tarımsal potansiyeli olan türler de stratejik olarak muhafaza edilmelidir. Bu amaçla uluslararası kuruluşlar ve diğer gen bankalarından araştırma kapsamında gelen materyal muhafaza edilir.
Üniversiteler, araştırma şirketleri, sivil toplum örgütleri vs. ile ortak çalışmalar yapılmakta mı? Öğrencilere yönelik hangi faaliyetleri gerçekleştirmektesiniz?
Üniversitelerle ortak projeler yürütülmektedir. Ayrıca Kalkınma Ajansları ile çeşitli iş birlikleri gerçekleştirilmektedir. Örneğin, Trakya Kalkınma Ajansı ile yapılan protokol ile Trakya bölgesindeki yerel çeşitlerin toplanması ve muhafazası gerçekleştirilmektedir. Islah programlarının önemli materyalini oluşturan ve yüksek varyasyon içeren yerel çeşitler bitki genetik kaynakları açısından önemli bir yere sahiptirler. Bu toplama programı kapsamında şu ana kadar yapılan çalışmalarla, 3 il 22 ilçe ve 99 köyden yerel çeşit olduğu beyan edilen 32 çeşide ait toplam 668 adet tohum örneği toplanmış ve kayıt altına alınmıştır. Gen bankası, eğitim ve farkındalık konularında da faaliyetler gerçekleştirmektedir. Bu kapsamda TÜBİTAK 4004 projeleri ile Ankara genelindeki okullarda 250’den fazla öğrenciye 3-5 gün süre ile deneysel ve uygulamalı eğitimler verilmiştir.
Haber Görseli
Türkiye Tohum Gen Bankası’nda 60 binin üzerinde türe ait tohum örneği bulunmaktadır. Yaklaşık olarak 50 bin tahıl, 2 bin yemeklik tane baklagil, 2 bin adet yem bitkisi, 2 bin adet endüstri bitkisi, 250 adet tıbbi ve aromatik bitki, 2 bin adet sebze ve 50 adet süs bitkisi örneği bulunmaktadır. 700' ün üzerinde de endemik bitki vardır.
Tarımsal çeşitliliğimizin ne kadarını burada garanti altına aldık?
Türkiye, yabani bitki çeşitliliğinde olduğu kadar tarımsal biyoçeşitlilik bakımından da özel bir konumdadır. Ancak başta tarımsal faaliyetler olmak üzere birçok çevresel etken, dünyada olduğu gibi Türkiye’de de tarımsal biyoçeşitliliği tehdit etmektedir. Artan nüfusun ihtiyacını sağlamak üzere modern ve gelişmiş tarım teknikleri için tescilli çeşitler kullanılır. Diğer taraftan yerel çeşitler giderek daha az ekilmekte ve genetik bir erozyona uğramaktadır. Bu amaçla hem çiftçi elinde koruma çalışmaları hem de gen bankalarında bu yerel gen kaynaklarının muhafazası stratejik öneme sahiptir. Türkiye Tohum Gen Bankasında 60 binin üzerinde türe ait tohum örneği bulunmaktadır. Yaklaşık olarak 50 bin tahıl, 2 bin yemeklik tane baklagil, 2 bin adet yem bitkisi, 2 bin adet endüstri bitkisi, 250 adet tıbbi ve aromatik bitki, 2 bin adet sebze ve 50 adet süs bitkisi örneği bulunmaktadır. 700’ün üzerinde de endemik bitki vardır. Bu sayılar güncel ama değişken sayılardır. Çünkü araştırma çalışmaları ve toplama programları sürmektedir.
Vatandaşlar bu tohumlardan isterse, temin etmek için nasıl bir yol izleniyor?
Gen bankaları konusunda bilimsel olmayan bir yanlış algı bu noktada ortaya çıkmaktadır. Dünyada ve Türkiye’de ulusal gen bankaları çiftçiye doğrudan tohum temin etmez. Bunlar gen havuzunu muhafaza etmeyi amaçlayan, buna uygun bilimsel miktarlarda tohum saklayan, ulusal stratejiler çerçevesinde sürdürülebilir tarımsal üretimin sigortası olan kuruluşlardır. Bu amaçla onaylanmış projelere her örnekten 30-40 adet tohum sağlanabilmektedir. Gen bankalarında bulunan tohumların Bakanlığımızın farklı birimleri tarafından üretilerek çiftçiye, üreticiye ulaştırılması mümkün olabilmektedir. Tescilli çeşitler için üretimi dağıtımı ve ülkesel savaş stoku gibi konular Bakanlığımızın yetkili diğer birimleri tarafından yürütülmektedir.
VERİ TABANIMIZI BİLİMSEL ARAŞTIRMACILARA AÇACAĞIZ
Tohum gen bankası olarak gelecek dönemlerde yapacağınız belli başlı çalışmalar var mı?
Tohum gen bankalarımızın yanı sıra TAGEM’e bağlı arazi gen bankalarımız da mevcut. Ülkemizin değişik illerinde 24 adet arazi gen bankamız bulunmaktadır. Buralarda meyve ve asma türleri, soğanlı ve yumrulu süs bitkileri gibi bitki çeşitlerimizi canlı olarak saklamaktayız.
Genetik kaynak veri tabanımızı bilim insanları ve araştırmacılar için yakın zamanda hizmete açacağız. Örneğin, bir bilim insanı her bir bitki için; bitkinin fotoğrafı, bitkinin özelliği, toplandığı bölge vs. bilgilere buradan erişebilecek. Tohum gen bankası olarak mevcut misyonumuzu sürdürmekle birlikte en önemli hedeflerimizin başında tohum fizyolojisi ve moleküler çalışmalarda kendimizi geliştirmek, araştırma ve geliştirme çalışmalarına hız vermektir. Tohum gen bankaları sadece bir tohum deposu değil bilimsel araştırma merkezleridir. Mevcut gen kaynaklarının ıslah programlarında ne derece kullanılabildiği, dünyada kabul gören bilimsel çalışmaların ve yayınların varlığı, genetik kaynakların korunmasındaki başarının en önemli göstergeleridir. Bakanlığımızın ve TAGEM’in politikaları doğrultusunda üniversiteler ve özel sektörle iş birliklerine destek vermek, Trakya’da gerçekleştirdiğimiz toplama programını tüm Türkiye’de uygulamak, genetik kaynakların görsel olarak yer aldığı ulusal bir veri tabanını oluşturmak önümüzdeki dönemde en önemli hedeflerimizdendir.