TEMMUZ-AĞUSTOS 2022 / EL SANATLARI
Sabrı çeken taneler
İnsanın var olalı beri sabır dilemek için çektiği, kimi zaman içinden bir şeyler okuduğu ve rahatlamaya çalıştığı bir vasıtadır tespih. Geçmişi eski zamana ve kadim kültürlere uzanan; kültür, inanç ve tarih göstergelerinden biri olan tespih sözcüğü; Arapça "sbh" kökünden gelir. Allah’ı övme, yüceltme, tenzih etme manasını taşıyan ve sübhaneke duasına ismini veren ‘sübhân’ sözcüğünden türetilmiştir. Kaynaklarda tespihçiliğin pîri Veysel Karâni kabul edilmekle birlikte tarihte tespih sözcüğünün geçtiği bilinen en eski yazılı kaynak ise bir hekim, eczacı, mutasavvıf ve şair Feridüddin Hâce Attâr tarafından 1220 senesinde kaleme alınan "Tezkîretü’l Evliya" adlı önemli eserdir.
Çıkış esasına baktığımızda, zikirleri sünnete uygun şekilde, tam sayısına göre yapma niyeti ve hassasiyeti temeline dayanan tespihin; ilk olarak sahabeler döneminde çakıl taşı, hurma çekirdeği gibi malzemelerden oluştuğu bilinmektedir. İnançsal ve kültürel bir unsur olarak ortaya çıkan ve tüm dinlerin dualarında yer alan zikir ve sözlerin sayısını bilmek, hafızada tutabilmek için yardımcı olarak yapılmış tespihin en eski örneklerine Hinduizmde rastlanır.
Tespihler ilk oluşturulduğu tarihten bu yana genellikle; değerli madenler, mineraller, hayvanlardan elde edilen kemik, kabuk, boynuz, diş gibi malzemeler ile denizden çıkarılan inci, mercan, sedef, çeşitli fosiller ve ayrıca ağaçlardan, ağaç kökleriyle reçinelerinde bulunan fosillerden elde edilen kokulu ve zaman geçtikçe kıymeti artan birtakım parçalardan ve çekirdeklerden yapılagelmiştir.
Habbe de denilen taneleri; imâme, nişâne (durak), pul, püskül veya kamçı gibi kısımlardan oluşan tespihin; 11, 33, 99 taneli olanları Müslümanlar, 33 ve 59 taneli olanları Hristiyanlar ve 108 taneli olanları da Budistler tarafından kullanılmaktadır.
Tespihin ana mamul maddesi diye sıralayabileceğimiz başlıca ağaç türleri ise ardıç, abanoz, demirhindi, fıstık, gül ağacı, pelesenk, sakız, sandal, servi, tik, şimşir, öd ve hindistan cevizidir.
Kehribarın ana maddesi çamgiller familyasından bir tür olan "pinus succinefera" ağacının fosilleşmiş reçinesinden elde edilen doğal mücevher kehribardan tespihler yapan Ankaralı bir ustanın yanındayız şimdi.
Sizi ve tespihlerinizi tanıyabilir miyiz?
Çocukluğumdan beri doğal malzemelere, el yapımı ürünlere ve sanata merakım var. Tespihle ilk tanışmam 14 yaşındayken anneannemin çeyiz sandığında özenerek sakladığı vişne çürüğü renginde Osmanlı sıkma kehribarı görmemle gerçekleşti. Çok istememe rağmen anneannem bana o tespihi vermemişti ve işte o uhde ve hayranlıkla başladı benim hikayem de...
Sonra 2002 yılında bir mağaza açmıştım, hırsız girdi ve hiçbir malzemem kalmadı. Bu olay beni tamamen bu mesleğe yöneltti diyebilirim. İçimde var olan merak, bazı ustaların yardımı ve deneme yanılma yöntemiyle tespih yapım işine başladım. 2007’den beri bu işle uğraşıyorum. Ağırlıklı olarak kehribar tespih yapımı üzerine çalışıyorum.
Tespihçilik geçim kaynağınız mı?
Evet bu iş geçim kaynağım. İlk başta maddi boyutunu hiç düşünmeden başladım fakat çevremde tespihe talepler olunca ilerlettim.
TESPİH OSMANLI KÜLTÜRÜ
Mesleğinizi sanat olarak görüyor musunuz?
Evet, tespih yapımını bir Osmanlı sanatı olarak görüyorum. Özellikle Osmanlı döneminde çok önem verilen, kendisine maddi manevi değer ve anlam atfedilen bir objeydi. Hatta tespih bir iletişim aracı olarak bile kullanılmış o dönemde. Mesela benim tespihimi gönderip eşime verdiğinizde evden istediğim gereci alabilmek gibi. Yani tespih orda eşinden bir teminat ve haber anlamı taşıyor.
Yine Osmanlı’da kuka tespih kullanmak ve ona sahip olmak ayrıcalıkmış. Kişi ölene dek onu kullanır saklarmış, vefat edince de kuka tespihi satılarak cenaze masrafları karşılanırmış. O derece kıymetliymiş. Tespih, üzerinde durulması, önem verilmesi gereken bir sanat. İşlenmesi zor, araştırdıkça, yaptıkça daha da genişleyen bir alan diyebiliriz.
Tespih yaparken hangi malzemeleri kullanıyorsunuz?
Tespih yapacağımız zaman öncelikle malzeme alırken nasıl bir tespih çıkacağını anlamamız için kumpas denilen bir alete ihtiyacımız vardır. Kumpasla ölçümünü yaparız, daha sonra şerit testere dediğimiz bir makinemiz var onda kesimini yaptıktan sonra zımpara makinesinde köşeleri yuvarlayıp bir çubuk vaziyetine getiririz ve şeritte dilim dilim bir habbe boyutunda alıp daha sonra bir el frezesi kullanarak deliklerini açarız. Mini torna dediğimiz masaüstü torna makinesinde tespih tanelerini elle işleyerek imamesini yaparız ve ipe dizdikten sonra polisaj makinesinde parlatarak tespihimizi tamamlamış oluruz. Bu aletleri kullanıyoruz bir de altı katlı olarak bilinen naylon ip.
Bir tespihin yapımı ortalama ne kadar sürüyor?
Bir tespihin yapım süresi kullanılan materyale göre değişir. Ahşap bir tespih 1-2 günde biterken, ağacın reçinesinden yapılan damla kehribarların yapımı hassasiyet istediği için 3-4 gün gibi bir sürede tamamlanıyor.
Siz ağırlıklı olarak kehribar kullanmaktasınız ve bu da tespihin sanat yönünü ortaya çıkartan önemli bir husus. Kehribar dışında değerli taş kullandığınız oluyor mu?
Kehribar dışında kullandığım çok fazla değerli taş yok diyebilirim. Çünkü akik, ametist gibi taşları bizim makinelerimiz kesmez, onlar çok serttir. Damla kehribar, sıkma kehribar ve ahşap malzemelerden özellikle abanoz, kuka gibi ağır ve mukavemetli ağaçlardan tespih çok güzel olur.
HAYVANSAL MALZEME KULLANMIYORUM. HAYVANLARIN UZUVLARI İÇİN KATLEDİLMESİNE KARŞIYIM
Tespihlerinizde hayvansal herhangi bir malzeme kullanıyor musunuz?
Hayvansal tespih yapmamaya özen gösteriyorum. Çünkü hayvanların boynuzu, dişi v.s. uzuvları için katledilmesine, avlanmasına karşıyım. Ölmüş hayvanlardan elde edilen materyalleri de kullanmıyorum. Kullanılmasını da doğru bulmuyorum.
İYİ BİR TESPİH SÜSLÜ GÖSTERİŞLİ OLMAZ, SADE VE ÖZ OLUR
İyi bir tespih nasıl anlaşılır?
İyi bir tespihin; süslü, gösterişli, üzeri oymalı kakmalı olmaması gerekiyor. Tam tersine olması gereken, tıpkı insanda ideal olan gibi sade ve az bulunan olmasıdır. Tespih çekilirken parmak uçlarından beyne ve sinirlere ulaştığı bilimsel olarak kanıtlanmıştır. Rahatlatıcı özelliği oradan gelmektedir. O yüzden çok büyük olmamalı, kişinin eline uygun, pürüzsüz, cilası düzgün olmalı, taneleri birbirine oturmalı. Sade ve öz bir tespih olması gerekir.
İYİ BİR TESPİH USTASI 10 YIL GEÇMEDEN ORTAYA ÇIKMAZ
Tespih işini herkes yapabilir mi?
Hemen hemen herkes yapabilir ancak bu da mücadele ve emekle alakalı. Uğraştığı iş için zaman ayırıp azmedip emek verirse ortaya tespihe yakın bir şey çıkar. Ancak üzerinde durup uzun zaman emek verildiğinde bir şeyler olmaya başlar. Bu, hemen olabilecek bir iş değil. İyi bir tespih ustası 10 yıl geçmeden ortaya çıkmaz.
Tespihe talepler nasıl? Genelde kaç yaş grubu tercih ediyor tespihi?
Yurt dışında özellikle de Kuveyt, Katar gibi Arap ülkelerinde ve bir kısmı da Avrupa’daki Türkler olmak üzere tespihe büyük ilgi var. Ben kişiye özel, terzi usulü çalışıyorum. Bana bir model, ölçü ve renk verip bir süre öncesinden haber ve sipariş veriyorlar, randevulu çalışıyoruz. Yüzde 60 Türkiye’ye, yüzde 40 da yabancı ülkelere tespih yapıyorum.
Fiyatlar nasıl?
Bizim yaptığımız tespihler yadigâr kalacak türden. Bugün en uygun tespih 4 bin TL civarından başlıyor, 10 bine kadar çıkıyor. Bu, malzemenin değerine ve nadir bulunuşuna göre değişir. Bunu, sonrasında satmak isteyen kişiler de tıpkı değerli eşyalardaki gibi çok zarar etmeden yine satın aldığına yakın bir fiyata geri satabiliyor. Şunu da ekleyelim, 6-7 bin dolardan daha yüksek fiyata tespih olmaz, kim diyorsa yalan söyler.
Bir tespihin ömrü ne kadardır?
Bu durum kullanımınıza bağlıdır. Mesela damla kehribar her gün çekilirse tespih 20 yıl sonra eriyebilir. Sıkma kehribar daha dayanıklıdır. O da erir fakat rahat bir 50 yıl gider. Bir tespih düzgün kullanılırsa 100 yılı aşkın süre durur.
TESPİH USTALIĞINDA TÜRKİYE DÜNYADA 1 NUMARA
Sizce tespih işinde dünyada neredeyiz?
Bunu abartısız söylüyorum, tespih ustalığında Türkiye dünyada 1 numara. Ülkemizde çok ciddi tespih usta ve sanatkarları var. Bir tespihi her alanda pek çok malzemeyle de yapabilen ustalar bunlar.
PİYASADAKİ TESPİHLERİN ÇOĞU NE YAZIK Kİ FABRİKASYON, EL YAPIMI BULMAK ZOR
Tespihçilikte de bu işin daha iyisi, zirvesi diye bir şey var mı?
Sanatın hiçbir zaman sonu yoktur aslında ve tespihte de en iyisi diye bir şey yok, bu görecelidir. Tespihin bile kendi içinde çeşitleri var. Oymacılıkla yapılan, çekimlik, saklamalık tespihler var. Yani bir sınırı yok. 15 senedir bu işle uğraşıyorum fakat inanın bugüne dek yaptığım hiçbir tespih hoşuma gitmedi. Belki de beğendiğim an bu iş bitmiştir diyeceğim. Her habbesi ayrı bir aşamadan geçiyor, zımparayla tane tane işleniyor. Ayrıntılarıyla kusursuz bir tespih yapabilmek için çok uzun bir zaman harcamak gerekir. 1 habbeye tüm gün ayırarak 1 ayda 1 tespih yapılırsa belki o zaman daha iyisi çıkabilir. 33 habbenin birbirine uyumu çok iyi olmalı.
TESPİH İŞİYLE UĞRAŞAN ÇOK FAKAT EHİL USTA AZ
Tespihçilik mesleği, gençlere iş kapısı olabilecek bir seçenek olabilir mi sizce?
Tam olarak olmayabilir çünkü Türkiye’de tespih yapan çok kişi var. Fakat gerçek anlamda ehil usta bulmak zor. Bir şeyi çok yapmak değil öz yapmak önemli. Bizim işimizde de tek kaygısı ticari olanlar var. Oysa sanat ve meslek ehlinin ilk amacı bu değildir. Gençler de ancak uzun zaman emek ve gönül verirlerse olur.
KAYNAKÇA
*İlke Kitap, ‘Dua Taneleri-Tesbih’ , 2009, *www.divinity.ankara.edu.tr, *Türk Dil Kurumu Yayınları, Yazım Kılavuzu, *Arapça Türkçe Sözlük