MAYIS-HAZİRAN 2023 / COĞRAFİ İŞARETLERDEN HABER VAR
Hıdırellezle birlikte anılan coğrafi işaretli ürünlerimiz
Hıdırellez, bütün Türk dünyasında bilinen mevsimlik bayramlarımızdan biridir. Ruz-ı Hızır (Hızır günü) olarak adlandırılan Hıdırellez günü, Hızır ve İlyas Peygamber’in yeryüzünde buluştukları gün olması nedeniyle kutlanır. Hızır ve İlyas sözcükleri birleşerek halk ağzında ‘Hıdırellez’ şeklini almıştır.
Eskiden halk arasında kullanılan takvime göre yıl ikiye ayrılır: 6 Mayıs’tan 8 Kasım’a kadar olan süre "Hızır Günleri" adıyla yaz mevsimini, 8 Kasım’dan 6 Mayıs’a kadar olan süre ise "Kasım Günleri" adıyla kış mevsimini oluşturur. Bu yüzden 6 Mayıs günü kış mevsiminin bitip sıcak yaz günlerinin başlaması anlamına gelir ki bu da kutlanıp bayram yapılacak bir olaydır.
Dergimizin bu sayısında hikâyesini Hıdırellez gününden almış coğrafi işaretli ürünlerimize yer verdik.
HATAY İPEĞİ
Hatay ipeği, Hatay yöresinde yüzlerce yıldır üretilen ve 30 Kasım 2017 tarihinde "mahreç işareti" olarak tescillenen ekonomik değeri yüksek bir ürünümüzdür. Bu yörede yaşayan ustaların geçmişten gelen bilgi ve birikimleri Hatay ipeğinin günümüze kadar ulaşmasını sağlamıştır. Hatay yöresine özgü mancılık sistemi el çekim ocağıyla yüzlerce yıldır Hatay ipeğinden iplik ve kumaş üretilir.
Hatay ipeği’nin yerel, ulusal ve uluslararası alandaki tanınırlığı yüksektir. Geçmişten gelen kültürel birikimle Hatay ilindeki ustaların yeni nesillere öğrettiği önemli bir sanattır. Hatay yöresinde ipek üretimi ile birlikte kumaş dokuması geleceğe değerli bir mirastır.
Konfüçyüs’e göre ipeğin keşfedilmesi MÖ 2640 yılına dayanır. Efsane şöyledir ki; Çinli prenses Xi Lin Shi, ipek kozası bardağına düştüğünde, bir dut bahçesinde çay içmektedir. Sıcak çay kozanın sert dış kabuğunu çözer. Uzun tırnağıyla kozayı çıkarmaya çalışırken kozanın kesiksiz bir filament içerdiğini fark eder. Çekmeyi sürdürdükçe koza açılmaya devam eder. Böylece prenses ilk iplik çekim tekniğini keşfetmiş olur. (Atav ve Namırtı, 2011).
Hatay’da ipekçiliğin geçmişi çok eski zamanlara dayanır. Eskiden Hatay’da ipek üretimi kutsal bir ayin gibi yapılırmış. Serin bir ortamda, rutubetsiz ve temiz bir kap içinde saklanan tohumlar, baharın gelişi manasına gelen Hıdırellez haftasında beyaz bir bez içine konulup gül fidanına asılırmış. Hıdırellez günü evin küçük kızı, bezi fidandan alır ve bakım odasına götürürmüş. Hıdırellez kaması olarak anlatılan bu işlemden sonra ipek böceği tohumlarının olduğu bezi evin en yaşlı kadını göğsünde tutarmış. Tohumların hayat bulması için gerekli ısının sağlanması, tohumların birkaç gün kadınların koyunlarında bekletilmesiyle olurmuş. Bu yitik bir gelenek, bir söylence olarak ipekle ilgili yapılan sohbetlere renk katan bir hikâye olarak kalmıştır (Ertürk, 2020).
KIRKLARELİ BEYAZ PEYNİRİ
Coğrafi sınırı Kırklareli ili olan; sadece inek sütü veya yüzde 30-45 koyun sütü, yüzde 25-40 keçi sütü, yüzde 15-30 inek sütü kullanılarak üretilen Kırklareli beyaz peyniri, 23 Aralık 2020 tarihinde "menşe adı" ile tescil edilmiştir.
Kırklareli beyaz peyniri XVIII. yüzyıldan beri üretilmektedir. Ürünün üretimi, halk takviminin önemli günlerinden Hıdırellez günü başlarmış. Hıdırellez günü üreticiler, sütlerini peynir üreten mandıralara ücretsiz döküp bolluk ve bereketin başlangıç gününe ilk adımını atmaya niyet edermiş. Mandıralar bu sütlerden beyaz peynir telemesi üretir ve bu telemeden höşmerim tatlısı yaparak halka dağıtır, ertesi gün de peynir üretimine başlarmış.
Kırklareli ilinde peynir üretiminin çok eski tarihlere dayandığını gösteren en eski belge, Osmanlıca yazılmış 16 Haziran 1335 tarihine ait bir dilekçe örneğidir. Bu dilekçede, Kırkkilise sancağı (Kırklareli ili) ormanlarının otundan ve suyundan hayvanların istifade ettiği ve mandıralarının olduğu ayrıntılı bir şekilde anlatılır. Evliya Çelebi ise Seyahatname’de Kırkkilise’den bahsederken burada peynir ve tereyağı imalatıyla uğraşıldığına değinir (Dağlı vd., 2001). Tarih ve arkeoloji sahasına ait eserleriyle ilim dünyasınca bilinen Venedik Mikhitaryan manastırı rahibi L. İnciciyan’ın "Dünya Coğrafyası" adlı eserinde yer alan Osmanlı Rumelisi’nin coğrafya ve tarihine ait bir makalede de aynı bilgiler yer alır (Kırklareli Valiliği, 2011).
Cumhuriyet Dönemi’ne ait kaynaklarda da Kırklareli ilinde peynirciliğin önemli bir yeri olduğu ve diğer illerde de tanındığını gösteren birçok çalışma yer alır. 1900’lü yılların başlarında peynir üretimi o kadar çok hayatın içindedir ki çobanların işe başlama ve bitim tarihleri, koç katım günleri, kuzu ve oğlakların doğum zamanları gibi tarihler peynir üretimi göz önünde bulundurularak belirlenir (Aşkın, 2019).
ANTEP ALLI YEŞİLLİ DOLMA/ANTEP NAKIŞLI DOLMA /ANTEP YAZ DOLMASI
1 Temmuz 2021 tarihinde "mahreç işareti" olarak tescillenen Antep allı yeşilli dolma/Antep nakışlı dolma/Antep yaz dolması; genellikle pirinç veya bulgur, soğan, sarımsak, baharat ve tercihen yağlı kıyma kullanılarak hazırlanan harcın çeşitli taze sebzelere doldurulmasıyla elde edilen dolmadır. Dolmalık olarak patlıcan, yeşilbiber, kırmızıbiber, domates, taze ve salamura asma yaprağı, sakız kabağı, haylan kabağı, pancar ve acur sebzeleri taze olarak kullanılır. Yemeğe ekşilik kazandırması amacıyla pişirme sırasında yeşil erik, koruk, sumak ekşisi ilave edilebilir. Genellikle yaz aylarında üretilir.
Antep yaz dolması üretiminde çeşitli sebzelerin tek tencerede pişirilmesinden dolayı farklı renklerdeki dolmaların sağladığı renkli görüntü sebebiyle "allı yeşilli" ve "nakışlı" şeklinde de adlandırılır. Gaziantep'in özellikle "sahre" olarak adlandırılan piknik organizasyonlarında, Hıdırellez ve Nevruz gibi özel günlerde, düğün, davet ve bayramlar için sıklıkla üretilen bu dolmanın Gaziantep iliyle ün bağı bulunmaktadır.
-Aşkın, B. (2019). Historical Development and Geographical Characteristics of Kırklareli Cheese. Turkish Journal of Agriculture - Food Science and Technology, 7(11): 1748-1753, 2019.
-Atav, R. ve Namırtı, O. (2011). İpek Liflerinin Dünü ve Bugünü. Mühendislik Bilimleri ve Tasarım Dergisi, Cilt:1 Sayı:3 s.112-119.
-Dağlı Y, Kahraman S. A ve Sezgin İ. (2001). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. V.Kitap., Topkapı Sarâyı Kütüphanesi Bağdat 307 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu - Dizini. Yapı Kredi Yayınları. ISBN 975-363.
-Ertürk, F. (2020). “Yeryüzü cennetine ‘Yaşayan İnsan Hazinesi’ ödülü …!”. Erişim Adresi: https://www.antakyagazetesi.com/yeryuzu-cennetine-yasayan-insan-hazinesi-odulu/
Coğrafi İşaret, Hatay İpeği, Kırklareli Beyaz Peyniri, Antep Allı Yeşilli Dolma/Antep Nakışlı Dolma/Antep Yaz Dolması