Muğla sınırlarına girdiğinizde kesif bir çam kokusu sarar genzinizi, anlarsınız bir şeylerin değiştiğini. Gözleriniz yeşile alışmaya çalışır, burnunuza az da olsa denizin kokusu gelir. Yolunuz azaldıkça ormanlar sıklaşır, tuz ve nem bedeninizi ele geçirmeye başlar.
Şöyle bir bakıp geçtiğiniz ormanların derinliklerindeki hazinenin adı ise çam balıdır. Sadece burada bulabileceğiniz bu bal çeşidimiz, coğrafyanın bir hediyesidir bize yüzyıllardır. Üstelik bal ve arı hakkında tüm ezberlerinizi bozar Muğla çam balı. Bu noktada arı, börtü böcek deyip geçmeyin, dünyadaki besinlerin yarısı tarımsal üretimden gelir. Bunların önemli bir kısmını da arılara borçlu olduğumuzu unutmayalım. Doğanın dialektiği; arı yok, meyve yok. Onun içindir ki Muğla gibi ciddi tarımsal üretim yapan lokasyonlarda arıcılık, balcılığın ötesinde bir olgudur. Arı ve arıcılığa ilişkin tüm sorunları çözen ülkelerin ekolojik dengelerini de korudukları ve bunu geleceğe aktarma yetenekleri de olduğunu göz ardı etmemek gerekir. Bu bağlamda arıcılık, agropolitik içeriğe sahip bir alandır.
Toprağından bereket fışkıran Anadolu bizi ormanlarıyla da şaşırtmaya devam ediyor. Düşünün ki dünyada sadece Ege (Yunanistan dahil) ormanlarında yaşayan Basra böceği’nin (marchalina hellenica) ürettiği emzimle beslenen arıdan üretilen, dünya balları arasında özel bir yeri olan Muğla çam balını üretiyoruz. Basra böceğinden kısaca bahsedecek olursak; yaşam alanı yoğunlukla Muğla çam ormanları olsa da Çanakkale, İzmir, Antalya, Balıkesir, Denizli, Milas, Bergama, Edremit’te de görülmektedir. Dişisi mayıs ayında, salgıladığı mumlu madde ile kesemsi bir yuva yapar. Yuvaya yumurta koyar. Dişiler yumurta koyduktan sonra ölürler. 6-7 hafta sonra yumurtalar açılarak yavrular çıkar.
Basra böceği çam ağaçlarının özünü, özellikle de Türk çamını (Pinus brutia) ve daha küçük ölçüde Halep çamını (Pinus halepensis), İskoç çamını (Pinus sylvestris) ve Taş çamını (Pinus pinea) emerek yaşar. Sakladığı beyaz pamuk benzeri balmumunun altında saklı olan bu ağaçların kabuğunun çatlaklarında ve terazilerinde bulunabilir. Çam dallarına yerleşen genç larvalar beslenmelerini sürdürürler. Temmuz, ağustos, eylül ve ekim aylarında salgı yaparlar. Kışı salgıladıkları mum altında geçirirler. Yılda bir kez döllenirler. Basra Böceği yüzde 20 protein ve yüzde 80 karbonhidrat içeren bitki öz suyunu delici-emici yapıdaki ağzıyla emer. Fazla karbonhidratı dışkı olarak atar. Bal arıları bu artıkları toplayarak bal haline getirir ve petek gözüne depolarlar.
Çam balı ülkemizde Muğla-Marmaris-Aydın-Kuşadası ve çok az da Çanakkale ile Kaz Dağları’nın belirli bölgelerinde üretiliyor. Muğla çam balı’nın üretim aralığı ağustos ayında başlar sahillerde nisan sonuna, hatta rakımı yüksek bölgelerde ise 15 Mayıs’a kadar devam eder.
İçinde polen bulunmayan, uzun süre kristalize olmayan Muğla çam balı; yıllık üretimi rekolteye göre değişmekle birlikte, 17-25 bin tondur. Kovan sayısı 1 milyon 200 bin, sezonluk gelenlerle birlikte 2,5 – 3 milyonu bulmaktadır. Muğla İli Arı Yetiştiricileri Birliğine bağlı üretici sayısı ise 4 bin 800 kişi, coğrafi işaret tescil belgesine kayıtlı ve denetime tabi olan üretici sayısı ise 49’dur. Bu üreticiler Türk Patent ve Marka Kurumunun web sitelerinden bulabilirsiniz.
MUĞLA ÇAM BALININ COĞRAFİ İŞARET YOLCULUĞU
Muğla İli Arı Yetiştiricileri Birliği tarafından 24 Eylül 2007’de başvurusu yapılarak 15 Ağustos 2018 tarihinde 379 no’lu Coğrafi İşaretli Ürün şeklinde ulusal düzeyde menşe olarak tescil ediliyor. Coğrafi sınırları: Muğla ilinin, Bodrum, Dalaman, Datça, Fethiye, Kavaklıdere, Köyceğiz, Menteşe, Milas, Ortaca, Seydikemer, Ula ve Yatağan ilçeleridir.
BİR COĞRAFİ İŞARET OLARAK MUĞLA ÇAM BALININ AYIRT EDİCİ ÖZELLİKLERİ
Muğla çam balı tamamen belirtilen coğrafi sınırda üretilmekte, üretimin tüm safhaları bu coğrafya içerisinde gerçekleşmektedir. Muğla çam balının diğer bal çeşitleri içinde özel bir yeri vardır ve Kızılçam (Pinus brutia) üzerinde yaşayan çam pamuklu koşnili (Marchalina hellenica) tarafından üretilmektedir. Koşnil çamdan emdiği öz sudaki proteini alıp, şekerli usareyi vücutlarından dışarı atar. Bu tatlı usare bal arıları tarafından toplanarak Muğla çam balına dönüştürülür. Çam iletim demetlerindeki öz suyun yüzde 80’i şekerdir ve az miktarda protein vardır. Böcek protein ihtiyacını karşılayabilmek için fazla miktarda öz su emmek durumundadır. Çam pamuklu koşnilinin, gelişmesini tamamlamış ağaçlarda yaşayabildiği ve çam ağaçlarına zararı olmadığı tespit edilmiştir. Mevsim ve çevre koşulları çam balı içerisindeki maddelerin yapısal özellikleri üzerine doğrudan etki etmektedir.
Muğla çam balı, kompleks karbonhidratlar, aminoasitler, enzimler, su, mineral maddeler, rüzgar polenleri ve vitaminler içerir.
Çam ballarının en önemli özelliklerinden birisi kıvamı bozulmadan ve donmadan uzun bir süre saklanabilmesidir. Uzun süre kristalize olmaması ve fonksiyonel gıda özelliği taşıması nedeniyle tıp ve gıda sektöründe geniş kullanım alanına sahiptir. Kimyasal açıdan çam ballarını çiçek ballarından ayıran en önemli özelliklerinden biri iletkenlik değerinin 0,8 ms/cm’den büyük olmasıdır. Bu değerden daha az iletkenliğe sahip olan ballar Muğla çam çalı olarak değerlendirilmez. Rengi çiçek ballarının pek çoğundan daha koyu, sakkoroz düzeyi daha yüksek, elektrik iletkenliği daha fazla, mineral madde içeriği bakımından daha zengindir. Çam balı tat, aroma ve renk gibi fiziksel özellikleri duyu testi ile kolaylıkla diğer ballardan ayırt edilebilmektedir.
DÜNYA ÇAM BALI ÜRETİMİNİN YÜZDE 92’Sİ TÜRKİYE’DE ÜRETİLİYOR
Dünya çam balı üretiminin yüzde 92’si Türkiye’de yapılmaktadır. Türkiye çam balı üretiminin ve sahalarının yüzde 75-80’i de Muğla’dadır. Muğla’nın yüzde 68’i ormanlarla kaplıdır. Muğla çam sahalarının yüzde 14,46’sı çam pamuklu koşnili (Marchelina hellenica) ile bulaşıktır. Muğla’da 385 orman köyü mevcuttur. Bu köylerin 260’ında koşnilli sahalar mevcuttur. Çam balı üretimi Muğla’nın tüm ilçelerinde yoğun bir şekilde yapılmaktadır. İklim koşulları, toprak yapısı ve orman yapısı itibarıyla Muğla ili Çam Basra böceğinin ana vatanı kabul edilmektedir.
Muğla çam balının ayırt edici özellikleri tamamen belirtilen coğrafi sınırın coğrafyasına, toprak yapısına ve rakım farkına bağlıdır. Muğla çam balı dış görünüm itibari ile rengi koyu, yoğunluğu fazla ve raf ömrü uzundur.
KOVAN BAŞINA 25-35 KİLOGRAM BAL ÜRETİLEBİLİYOR
Muğla çam balı, arıcılar tarafından 15 ağustos - 30 Kasım tarihleri arasında üretilmektedir. Muğla çam balı üretimi iklim koşullarına yüksek bağlılık gösterir. Çam balı üretimi döneminde hava şartları ve arı kolonilerinin gücüne göre 2-3 kez Muğla çam balı hasadı yapılabilmektedirler. Genellikle birinci sağımlar eylül ayında, ikinci sağımlar ekim ayında, üçüncü sağım da kasım ayında yapılır. Çam balı üretiminde hiçbir besleme yapmadan üreticiler yoğun bal hasadı yapabildikleri gibi kolonilerini kışlatmaya bal stokunu gerçekleştirmiş olarak hazırlamaktadırlar. Belirtilen coğrafi sınırda üreticiler, üretim dönemlerinde koloni kondisyonu ve iklim şartlarına bağlı olarak kovan başına 25-35 kilogram bal üretebilmektedirler.
MUĞLA ÇAM BALI PAZARLAMA İLETİŞİMİ
Üretim, denetim ve kurumsal kimlik sorunlarını çözmüş bir coğrafi ürünümüzün pazarlama ve pazarlama iletişimi aşamasına gelmesi bir geleneğin sonucudur. Bunu çözememiş coğrafi işaretli ürünlerimiz ise doğasından kaynaklanan hızlı hareket etme alanları bulunmaktadır. Muğla çam balını da bu kategoride değerlendirmek mümkündür. Ürünün özel ve biricik olması onu marka iletişiminde güçlü kılmakla birlikte bu alanda yapılacak stratejik hataların geri dönüm maliyetlerini artıracağı gibi zaman kaybına da neden olmaktadır. Muğla sahip olduğu kültürel geçmişi ve turizm potansiyeli ile dünyanın en önemli lokasyonlarından biridir. Yükselen bir değer olan deneyim turizmi, gastroturizm alanlarında yapılacak etkinlik yönetimiyle Muğla çam balının katma değerinin artması bir yana turizme yeni bir pencere açması bile işten değildir.
Doğa ve toprakla ilişkisi zayıflayan çağdaş insanın doğa ve doğal ürünleri görme isteği agro-turizmi doğurmuştur. Bugün artık turizmin ciddi bir alt alanı olan agro-turizm Muğla özelinde değerlendirildiğinde dünyada birçok lokasyona göre büyük avantajlara sahiptir. Konaklama ile tarım sahalarının yakınlığının, nerdeyse iç içe olduğu bu coğrafyada yapılacak etkinlik yönetimi ile kendine katma değeri yüksek bir alan açacaktır. Deneyim turizminin dünyadaki örneklerine baktığımızda bu alanda yeterli bilgi birikimi olduğunu görürüz. Zaten Akdeniz Havzası’nda özel bir yere sahip olan Muğla, bu değerlerin yönetimi noktasında ulusal ve yerel otoritelerle birlikte bir stratejik bir eylem planı yapması bölgeyi dünyada farklı bir noktaya taşıyacaktır. Buradaki temel tuzaklardan biri olan "atak felsefesi" yerine "sürdürülebilirlik" yaklaşımının yerleşmesi önemlidir. Bu noktada dünya bal piyasasında var olmanın koşullarından biri olan ISO’nun (Uluslararası Standartlar Teşkilâtı) ISO/TC 34/SC 19“Bee Products-Bal Ürünleri Standardı'nın hazırlanması Türk balcılığının uluslararası pazarlara açılmasında hayati öneme sahip bir konudur. Bu standardizasyon ile dünya pazarlarında sürdürebilir olmanın yanında Türk ballarının konumlandırılması ve ürün algı yönetimindeki sorunlar da çözüme kavuşacaktır. Bilginin bu kadar ulaşılabilir olduğu dünyamızda hedef kitlelerin neyi satın aldıklarını bilme hakkı bizim bu alanda daha fazla bilgi üretmemizi zorunlu kılmaktadır.
Muğla çam balı bağlamında pazarlama iletişiminin temel kavramlarından biri olan segmentasyona dikkat çekmekte fayda var. Bu kadar geniş bir coğrafyayı kapsayan bir coğrafi işaretli ürünün marka iletişimi açısından gelecekte segmentasyon sorunu yaşayacağı açıktır. Bu noktayı da tarihe not düşmek açısından belirtmekte fayda var.